STAN PRAWNY NA 11 CZERWCA 2021 Monitorowanie realizacji podstawy programowej przez dyrektora szkoły Opracowała i zaktualizowała: Elżbieta Rzepecka-Roszak, dyrektor szkoły, ekspert ds. awansu zawodowego nauczycieli oraz edukator ośrodka doskonalenia nauczycieli, laureatka Ogólnopolskiego Programu „Twórczy nauczyciel – Twórcza Edukacja” Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 910 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 kwietnia 2019 r. w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół (Dz.U. z 2019 r. poz. 639 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 sierpnia 2017 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego (Dz.U. z 2017 r. poz. 1658 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 sierpnia 1999 r. w sprawie sposobu nauczania szkolnego oraz zakresu treści dotyczących wiedzy o życiu seksualnym człowieka, o zasadach świadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartości rodziny, życia w fazie prenatalnej oraz metodach i środkach świadomej prokreacji zawartych w podstawie programowej kształcenia ogólnego (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 395 ze zm.). W myśl § 22 ust. 1 pkt 2 Rozporządzenia w sprawie nadzoru pedagogicznego dyrektor kontroluje przestrzeganie przez nauczycieli przepisów prawa dotyczących działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkół i placówek. Taki obowiązek kontroli dotyczy m.in. monitorowania realizacji podstawy programowej. Niestety, tak jak w wielu innych procedurach kontroli, i tutaj dyrektor musi sam wypracować sposób weryfikacji dostosowany do potrzeb i warunków konkretnej placówki. Podobnie jest w przypadku ewaluacji wewnętrznej. Wspomniane Rozporządzenie wyraźnie podkreśla, że ewaluację wewnętrzną przeprowadza się w odniesieniu do zagadnień uznanych w szkole lub placówce za istotne w jej działalności (§ 22 ust. 2). Takim zagadnieniem bez wątpienia jest monitorowanie podstawy programowej, którego dokonuje się w każdej szkole. Wymóg monitorowania podstawy programowej wynika z planu nadzoru pedagogicznego. Dyrektor dzięki temu uzyskuje informacje na temat sposobów nabywania wiedzy i umiejętności w obszarach określonych w podstawie programowej. Poza tym, kontrolując pracę pedagogów, zarządzający placówką sprawdza przestrzeganie przepisów prawa, zwłaszcza w zakresie znajomości podstawy programowej oraz obserwacji i analizy osiągnięć uczniów. Monitorowanie dostarcza również nauczycielowi i dyrektorowi informacji o potrzebach, jakim należałoby sprostać w zakresie doskonalenia procesu realizacji podstawy programowej. Polega ono na zbieraniu oraz analizowaniu informacji na temat działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej w celu zidentyfikowania i wyeliminowania zagrożeń, które mogłyby zakłócić realizację zadań szkoły. Niewątpliwie monitorowanie jest ważnym elementem służącym doskonaleniu jakości pracy placówki. Aby monitoring był skuteczny, należy opracować właściwe narzędzia. Mogą to być: ankiety, kwestionariusze wywiadu bądź arkusze samooceny pracy nauczycieli. Realizacja podstawy programowej znajduje także odzwierciedlenie w dokumentacji nauczyciela, np. dziennikach lekcyjnych, planach pracy, teczkach wychowawcy. Już na etapie planowania pracy nauczyciel, wybierając lub opracowując program nauczania, powinien mieć świadomość, że musi on gwarantować realizację całej podstawy programowej. Również dyrektor, dopuszczając program, powinien dokonać jego analizy pod kątem zgodności z opisem sposobów realizacji celów kształcenia oraz treści nauczania z podstawą programową. Kontrola realizacji podstawy programowej Dokonując monitoringu podstawy programowej, należy przeanalizować niemal każdy przedmiot pod innym kątem. Dlatego ważne jest, aby realizacja podstawy programowej była dla poszczególnych przedmiotów zgodna z zalecanymi warunkami. Dyrektor szkoły powinien zdobyć wiedzę na temat realizacji podstawy programowej. Ważne jest jednak, by za ten proces nie był odpowiedzialny wyłącznie zarządzający placówką, ale także – a może przede wszystkim – nauczyciele. Dyrektor zbiera informacje o realizacji podstawy programowej od nauczycieli podczas posiedzeń rady pedagogicznej, w toku spostrzeżeń z nadzoru pedagogicznego, z dokumentacji przebiegu nauczania. Ważne! Zaleca się, by sami nauczyciele wypracowali system warunków, które są niezbędne dla prawidłowej realizacji podstawy programowej na konkretnych przedmiotach. W tym celu warto ustalić podczas spotkań zespołów nauczycieli, jakie potrzebne są pomoce dydaktyczne, jakie należy stworzyć warunki, by realizacja podstawy programowej przebiegała bez zakłóceń. Dyrektor ma zdecydowanie łatwiejsze zadanie, gdy wie, na co musi zwrócić szczególną uwagę podczas monitorowania. Konieczne będą zatem dokonanie analizy zasadności wyboru programów nauczania i podręczników, analiza wpisów do dziennika, tematów i ich zgodności z planami pracy. Dziennik elektroniczny pozwala na systematyczne wpisywanie tematów lekcji i treści podstawy programowej pod warunkiem, że pedagog wprowadzi do tegoż na początku roku plan wynikowy czy rozkład materiału. Planując monitorowanie w danym roku szkolnym, dyrektor uwzględnia kontrolę realizacji podstawy programowej prowadzonej przez nauczycieli. Musi mieć ona charakter cykliczny, ponieważ gdyby doszło do nagłego przerwania przebiegu procesu realizacji podstawy programowej, dyrektor musi podjąć działania mające na celu wsparcie nauczyciela i umożliwienie nadrobienia zaległości. Chodzi tu głównie o utracone godziny lekcyjne, np. w wyniku długotrwałej choroby nauczyciela. W takiej sytuacji dyrektor najczęściej przydziela dodatkowe godziny z puli godzin do dyspozycji dyrektora bądź doraźne godziny zastępstw. Lekcje wychowania fizycznego rozpatrujemy np. pod kątem realizowanych form: w systemie klasowo-lekcyjnym, z podziałem na dwie, trzy, cztery godziny lub z przeznaczeniem jednej czy dwóch godzin na inną formę. Należy sprawdzić także realizację edukacji prozdrowotnej na takich zajęciach. W zakresie ćwiczeń technicznych (np. wychowania komunikacyjnego, rysunku technicznego, zajęć kulinarnych, elektronicznych, krawieckich, rękodzielniczych, fotograficznych) należy sprawdzić, czy ich organizacja była poprzedzona rozpoznaniem potrzeb wychowanków. Warto przygotować arkusze diagnozy, a ich wyniki przechowywać w dokumentacji szkoły. Poza tym trzeba zwrócić uwagę na wyposażenie placówki, dobierać taki rodzaj lekcji, by można było sprostać wymaganiom podstawy programowej. Zajęcia komputerowe i informatyczne odbywają się w pracowniach. Należy przystosować warunki pracy w tych miejscach w taki sposób, by każdy uczeń miał do dyspozycji osobny komputer z dostępem do internetu. Oczywiście nie we wszystkich szkołach jest to możliwe, ale warto byłoby, w porozumieniu z organem prowadzącym, spełnić ten wymóg, bowiem zakłada to podstawa programowa kształcenia ogólnego. W trakcie monitorowania należy sprawdzić, czy nauczyciele przedmiotów uwzględniali podczas realizacji podstawy programowej utrwalenie materiału w postaci powtórek, sprawdzianów, testów itp., czy do liczby realizowanych zajęć zaliczono uroczystości szkolne, np. związane z ważnymi rocznicami narodowymi (dotyczy to głównie j. polskiego, historii, plastyki, muzyki). Warto też zwrócić uwagę na liczbę wyjść do muzeum, kina, teatru, szczególnie na przedmiotach humanistycznych. Ważne są również wycieczki przedmiotowe, zajęcia terenowe, np. w parku, w lesie, w laboratoriach przyrodniczych, czy udział uczniów w konkursach przedmiotowych. Realizacja podstawy programowej wymaga uświadomienia rodzicom uczniów metod nauczania na danym etapie edukacyjnym – np. przedstawienia sposobów organizacji nauczania języków obcych, celów nauczania nowych przedmiotów itp. Rodzice powinni być również poinformowani o zasadach uczęszczania na zajęcia wychowania do życia w rodzinie. Dyrektor, monitorując realizację podstawy programowej w swojej szkole, powinien sprawdzić dokumentację wychowawców klas, w której powinien znaleźć się zapis form i sposobów informowania rodziców m.in. o zmianach egzaminacyjnych i nowych przedmiotach. Monitorowanie a polityka oświatowa państwa Monitorowanie podstawy programowej prowadzone w ramach nadzoru pedagogicznego dyrektora może posłużyć do analizy realizacji kierunków polityki oświatowej państwa. Warto wiedzieć, że nie narzucają one zadań, jakie ma realizować szkoła, ale sugerują, na jakie zagadnienia można w danym roku zwrócić szczególną uwagę. Przypomnijmy, że w roku szkolnym 2020/2021 jednym z ważnych zadań jest rozwijanie kompetencji matematycznych uczniów. Poza tym wskazać można też: wychowanie do wartości przez kształtowanie postaw obywatelskich i patriotycznych, wdrażanie nowej podstawy programowej kształcenia ogólnego w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych, rozwijanie kreatywności, przedsiębiorczości i kompetencji cyfrowych uczniów, w tym bezpieczne i celowe wykorzystywanie technologii informacyjno-komunikacyjnych w realizacji podstawy programowej kształcenia ogólnego. Uwzględniając te kierunki, warto zadać pytania o to, czy szkoła rozwija kompetencje matematyczne i cyfrowe uczniów, czy na zajęciach komputerowych uwzględnia się problematykę bezpieczeństwa w sieci. Wspomniane kompetencje wynikają też z zapisów podstawy programowej, gdyż na każdym przedmiocie bardzo ważna jest umiejętność posługiwania się technologią komunikacyjną i informacyjną. Monitorowanie osiągnięć uczniów Istotnym elementem monitoringu podstawy programowej jest możliwość prezentacji osiągnięć uczniów na forum klasy, szkoły lub poza placówką. Dyrektor może prowadzić ewidencję takich osiągnięć w specjalnej, szkolnej księdze. Odrębny pamiętnik może założyć również wychowawca danej klasy. Dyrektor sprawdza dzięki temu, czy uczniowie mieli możliwość pokazania swoich osiągnięć podczas publicznych występów czy spotkań z rodzicami. Ważna jest też promocja tych osiągnięć w mediach – szkolnych, pozaszkolnych i na stronach internetowych placówki – oczywiście zgodnie z przepisami prawa dotyczącymi ochrony danych osobowych. Realizacja podstawy programowej kształcenia ogólnego zakłada uczestnictwo dzieci i młodzieży w różnych formach życia kulturalnego. Dlatego dyrektor, w porozumieniu z nauczycielami, powinien umożliwić podopiecznym uczestnictwo w lekcjach muzealnych, wyjściach do teatru, kina lub udział w innych wydarzeniach kulturalnych. Zarządzający placówką może sprawdzić, czy z tej możliwości uczniowie rzeczywiście skorzystali i jak często miało to miejsce. Warto zauważyć, że szkolne uroczystości, np. patriotyczne, są również okazją do realizacji treści podstawy programowej. Dlatego układając scenariusze takich wydarzeń kulturalnych, należałoby wskazać, jakie elementy podstawy programowej są realizowane podczas konkretnej uroczystości. Możliwość monitorowania realizacji podstawy programowej dają też zajęcia terenowe, np. lekcje przyrodnicze, zajęcia przedmiotowe z chemii, fizyki, podczas których uczniowie mogą przeprowadzać doświadczenia i eksperymenty, wykorzystując naturalne środowisko. Coraz częściej organizowane są wyjazdy uczniów do szkółek leśnych, parków narodowych, gdzie odbywają się lekcje przyrodnicze, dostosowane do wymogów podstawy programowej. Jest to niewątpliwie atrakcyjna forma praktycznego zdobywania wiedzy, doświadczania i działania, jednak wymaga finansowego udziału rodziców, bo każdy wyjazd wiąże się z kosztami. Monitoring podstawy programowej obejmuje także zweryfikowanie wykorzystania zasobów biblioteki szkolnej oraz zajęć prowadzonych w bibliotece czy w centrum multimedialnym. Ważny jest udział uczniów w życiu biblioteki – organizowanych konkursach, zajęciach, wystawach. Nowa podstawa programowa i ramowe plany nauczania języków obcych zakładają podział na grupy językowe ze względu na stopień zaawansowania znajomości języka obcego. Dyrektor w ramach monitorowania powinien sprawdzić, jakie wypracowano sposoby diagnozy umiejętności językowych uczniów. Najczęściej praktykuje się przeprowadzanie testów, sprawdzianów, ale ważna jest też opinia nauczycieli uczących na niższym etapie edukacyjnym. Na co należy zwrócić uwagę? Monitorowanie realizacji podstawy programowej wymaga doboru odpowiednich metod pracy. Dyrektor podczas przeprowadzonych obserwacji zajęć może ocenić, na ile nauczyciele potrafią wykorzystać dostępne metody aktywizujące, które niewątpliwie uatrakcyjniają proces nauczania. Wywiady z pedagogami pozwolą natomiast zebrać informacje na temat znajomości podstawy programowej, nie tylko z etapu, na jakim pracują, ale również znajomości podstawy programowej z etapów pośrednich. Jest to niezwykle ważne, bowiem każdy nauczyciel musi mieć świadomość, jaką wiedzą i umiejętnościami powinni dysponować jego uczniowie po kolejnym etapie edukacyjnym. Istotne są sposoby zapoznawania się z podstawą programową. Współdziałanie i wymiana doświadczeń podczas spotkań zespołów przedmiotowych to doskonała okazja do dyskusji i wspólnego zaplanowania pracy, co znacznie ułatwi realizację ww. podstawy. Poza tym warto zaprosić nauczycieli do udziału w szkoleniach, które nie tylko pomogą zapoznać się z podstawą programową, ale też będą inspiracją do samodzielnego poszukiwania pomysłów na scenariusze czy inne materiały metodyczne. Obserwacje zajęć oraz przegląd planów pracy to okazja do sprawdzenia, z jakich pomocy dydaktycznych korzystają nauczyciele. Należy zwrócić uwagę na wykorzystanie pomocy multimedialnych, np. projektorów, odtwarzaczy DVD, tablic interaktywnych i innych. W przypadku lekcji muzyki dyrektor może sprawdzić, czy nauczyciel korzystał ze szkolnej wideoteki i dostępnych instrumentów muzycznych. Przeprowadzając wywiad z pedagogami i obserwując zajęcia, dyrektor skontroluje, czy nauczyciele geografii, przyrody, biologii uczestniczyli wspólnie z uczniami w zajęciach terenowych, poznawali zasoby regionu, wykonywali ćwiczenia terenowe, korzystali z filmów dydaktycznych czy technologii informacyjno-komunikacyjnej. Podczas lekcji chemii, fizyki i biologii uczniowie powinni mieć natomiast możliwość przeprowadzania doświadczeń i obserwacji, a nauczyciel winien przygotować dla nich pokazy i demonstracje. Dyrektor może uzyskać informacje o spełnieniu tego obowiązku podczas wywiadu z pedagogiem, z jego sprawozdania z realizacji podstawy programowej oraz podczas obserwacji zajęć. Zgodnie z § 4 Rozporządzenia w sprawie sposobu nauczania szkolnego oraz zakresu treści dotyczących wiedzy o życiu seksualnym człowieka (…) uczeń niepełnoletni nie bierze udziału w zajęciach wychowania do życia w rodzinie, jeżeli jego rodzice zgłoszą dyrektorowi szkoły w formie pisemnej rezygnację z udziału dziecka w zajęciach. Z kolei uczeń pełnoletni nie bierze udziału w zajęciach, jeżeli zgłosi dyrektorowi szkoły w formie pisemnej rezygnację ze swojego uczestnictwa. Jeśli zatem zajęcia wychowania do życia w rodzinie wymagają pisemnego oświadczenia rodziców o rezygnacji z udziału ich dziecka w tych zajęciach, to dyrektor sprawdza, czy nauczyciel prowadzący posiada taki dokument. Kontrolując realizację podstawy programowej z wychowania do życia w rodzinie, należy sprawdzić, czy uczniowie korzystają z podręczników, czy mają możliwość oglądania filmów edukacyjnych itp. Wywiad z pedagogiem pozwoli ustalić, czy uczniowie mieli możliwość spotkania się np. z seksuologiem, psychologiem, lekarzem lub innym specjalistą. Monitorowanie podstawy programowej nie należy do łatwych zadań. Szczególnie ważne jest systematyczne kontrolowanie przebiegu procesu nauczania. Nauczyciele często skarżą się na brak godzin przeznaczonych na utrwalanie materiału. Ponadto absencja chorobowa lub inna może poważnie zakłócić proces realizacji podstawy programowej. Dyrektor jest zobowiązany umożliwić nauczycielowi przeprowadzenie dodatkowych zajęć, podczas których będzie on miał możliwość nadrobienia zaległości. W dużych szkołach, w których jest zatrudniona większa liczba nauczycieli tej samej specjalności, można skierować na godziny zastępstw doraźnych specjalistów. W mniejszych placówkach, gdzie na ogół nie zatrudnia się tylu pedagogów, rozwiązaniem będą tylko godziny zastępstw dla nauczycieli mających trudności z realizacją podstawy programowej. Dyrektor może również przydzielić na określony czas godziny, jakimi dysponuje, jeśli oczywiście takie mu pozostały. Ważne! Od dyrektora i jego umiejętności organizacyjnych w dużej mierze zależy, w jaki sposób będzie przebiegać proces realizacji podstawy programowej.