STAN PRAWNY NA 24 MAJA 2021 Wypłata odpraw dla nauczycieli Pytania i odpowiedzi Marcin Majchrzak, radca prawny oraz członek Okręgowej Izby Radców Prawnych w Warszawie. Świadczy pomoc prawną w ramach własnej kancelarii doradztwa prawnego. Jest autorem licznych opracowań i artykułów z zakresu tematyki kadrowo-płacowej, prawa związkowego oraz prawa oświatowego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 2215), • Ustawa z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1969), • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 910 ze zm.). Nauczyciele w związku z zakończeniem stosunku pracy łączącego ich ze szkołą nabywają niekiedy uprawnienie do odpraw. Odprawy te mogą przysługiwać z różnych tytułów i niekiedy pojawiają się wątpliwości dotyczące tego, czy nauczycielowi powinna zostać wypłacona odprawa. W artykule omówiono niektóre z tych wątpliwości. Odprawa z tytułu likwidacji lub reorganizacji szkoły Zgodnie z art. 20 ust. 2 Karty nauczyciela nauczycielowi zatrudnionemu na podstawie mianowania, z którym rozwiązano stosunek pracy z powodu likwidacji lub reorganizacji szkoły, przysługuje odprawa w wysokości sześciomiesięcznego wynagrodzenia zasadniczego. Nauczycielowi zatrudnionemu na podstawie umowy o pracę, z którym rozwiązano stosunek pracy z tych przyczyn, przysługują natomiast świadczenia określone w Ustawie o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników. Pytanie 1: Gmina planuje przekazać prowadzenie szkoły stowarzyszeniu. Czy nauczyciel, który odmówił pracy w szkole po przejęciu jej przez stowarzyszenie, będzie miał prawo do odprawy? Zasady przekazania prowadzenia publicznych szkół osobom fizycznym i osobom prawnym niebędącym JST określa art. 9 Ustawy Prawo oświatowe. Nauczyciele szkoły prowadzonej przez JST mają, na podstawie art. 9 ust. 8 Prawa oświatowego, możliwość złożenia oświadczenia o odmowie przejścia do szkoły publicznej przejmowanej przez ww. podmioty. Złożenie takiego oświadczenia powoduje rozwiązanie stosunku pracy z przyczyn określonych w art. 20 ust. 1 KN z dniem przekazania szkoły, chyba że nauczyciel do dnia rozwiązania stosunku pracy wyrazi zgodę na przeniesienie do innej szkoły prowadzonej przez daną JST. W orzecznictwie sądowym (Wyrok SN z dnia 28 października 2014 r., I PK 58/14) podkreśla się, że fikcja prawna polegająca na przyjęciu, że oświadczenie złożone na podstawie art. 9 ust. 8 Prawa oświatowego jest zrównane z zakończeniem zatrudnienia w trybie art. 20 ust. 1 KN, koreluje wprost z przesłankami nabycia prawa do odprawy nauczycielskiej. Z tego względu należy uznać, że nauczyciele, którzy składają tego typu oświadczenia, będą mieli prawo do odprawy. Do wypłacenia odprawy zobowiązana będzie gmina, a nie organ prowadzący przejmujący szkołę do prowadzenia. Pytanie 2: Nauczyciel szkoły publicznej zamierza podpisać z gminą umowę na prowadzenie szkoły, w której był dotychczas zatrudniony, w związku z czym zostanie on nowym organem prowadzącym tej szkoły. Czy nauczyciel ten może złożyć oświadczenie o odmowie przejścia do nowej szkoły, w związku z czym nabędzie on prawo do odprawy z art. 20 ust. 2 KN? Przypadki przejmowania prowadzenia szkół przez zatrudnionych w szkole nauczycieli, a także związana z tym konieczność wypłacenia odpraw w sytuacji złożenia przez nich oświadczenia o odmowie przejścia (w charakterze pracownika) do przejmowanej szkoły była kilkakrotnie przedmiotem zainteresowania sądów, przy czym zapadały tu odmienne wyroki. Z tego względu 19 maja 2016 r. SN podjął uchwałę (III PZP 2/16), zgodnie z którą nauczyciel szkoły publicznej, który przejmuje prowadzenie tej szkoły jako osoba fizyczna w trybie art. 5 ust. 5g Ustawy o systemie oświaty (aktualnie art. 9 ust. 1 Prawa oświatowego), jest uprawniony do złożenia oświadczenia o odmowie przejścia do tej szkoły. W konsekwencji dotychczasowy organ prowadzący powinien wypłacić temu nauczycielowi odprawę. W ocenie SN fakt, że osoba, której odprawa ma być wypłacona, podpisała umowę o przejęcie prowadzenia szkoły, nie wpływa na prawną ocenę roszczenia o wypłatę odprawy. Pytanie 3: W związku z planami likwidacji szkoły zatrudniony w niej nauczyciel mianowany złożył wniosek o przeniesienie go do innej szkoły w trybie art. 18 ust. 1 KN. Czy dyrektor zatrudniającej go dotychczas szkoły powinien wypłacić mu odprawę z art. 20 ust. 2 KN? Zgodnie z art. 18 ust. 1 KN nauczyciel zatrudniony na podstawie mianowania może zostać przeniesiony na własną prośbę lub z urzędu za jego zgodą na inne stanowisko w tej samej lub innej szkole, w tej samej lub innej miejscowości, na takie samo lub inne stanowisko. Przeniesienia dokonuje dyrektor szkoły, do której nauczyciel ma być przeniesiony, po zasięgnięciu opinii organu prowadzącego tę szkołę i za zgodą dyrektora szkoły, w której nauczyciel jest zatrudniony. W orzecznictwie sądowym podkreśla się (Wyrok SN z dnia 22 listopada 2001 r., I PKN 701/00), że przeniesienie jest zwykłym sposobem zmiany stosunku pracy nauczyciela mianowanego. Po przeniesieniu pozostaje on z nowym pracodawcą w tym samym stosunku pracy, choć niekiedy na innych warunkach niż uprzednio. Akt przeniesienia określa datę rozpoczęcia pracy w „nowej” szkole, która może być zbieżna i na ogół – ze względów organizacyjnych – jest zbieżna z dniem rozpoczęcia roku szkolnego. Nie znaczy to, że akt ten nie może być wydany z inną datą przypadającą przed zakończeniem roku szkolnego u dotychczasowego pracodawcy. W związku z tym nauczycielowi przeniesionemu do innej szkoły na jego wniosek uzasadniony likwidacją dotychczasowego pracodawcy nie będzie przysługiwała odprawa przewidziana w art. 20 ust. 2 KN. Pytanie 4: W związku z planowaną likwidacją szkoły nauczycielka zdecydowała się rozwiązać łączący ją ze szkołą stosunek pracy w drodze porozumienia stron. Po rozwiązaniu stosunku pracy była nauczycielka zażądała wypłacenia odprawy na podstawie art. 20 ust. 2 KN, wskazując, że nie miała możliwości kontynuowania zatrudnienia w szkole z przyczyn organizacyjnych leżących po stronie pracodawcy. Czy nauczycielce należy się odprawa? Na wstępie należy zaznaczyć, że Karta nauczyciela przewiduje różne sposoby ustania stosunku pracy z nauczycielem, których zastosowanie zależy nie tylko od charakteru zatrudnienia (zatrudnienie na podstawie umowy o pracę, zatrudnienie na podstawie mianowania), lecz także od niektórych okoliczności dotyczących podmiotu zatrudniającego szkoły. Należy wskazać tu również art 20 ust. 1 KN określający zasady zwolnienia nauczyciela z powodu likwidacji szkoły lub zmian organizacyjnych uniemożliwiających jego dalsze zatrudnienie. Przy czym z przepisu tego wynika, że przewiduje on rozwiązanie stosunku pracy z nauczycielem przez dyrektora szkoły, a więc w drodze jednostronnej czynności prawnej. Należy natomiast podkreślić, że tryb ten nie przewiduje możliwości rozwiązania stosunku pracy w drodze porozumienia stron (ten sposób ustania stosunku pracy przewiduje art. 23 ust. 4 pkt 1 KN). W orzecznictwie sądowym (Wyrok SN z dnia 15 czerwca 2005 r., II PK 275/04) podkreśla się również, że nie można w sposób dowolny odrywać przesłanki uzyskania prawa do odprawy z art. 20 ust. 2 KN od trybu rozwiązania stosunku pracy w przypadku likwidacji lub reorganizacji szkoły. Jeżeli nauczyciel zdecydował się na rozwiązanie stosunku pracy na podstawie porozumienia stron, tym samym nie nabędzie on prawa do odprawy z art. 20 ust. 2 KN. Pytanie 5: W związku z reorganizacją szkoły doszło do zwolnienia nauczyciela. Zwolniony nauczyciel już dzień po ustaniu stosunku pracy w szkole podjął inne zatrudnienie. Czy należy mu wypłacić odprawę z art. 20 ust. 2 KN? Tak, nauczyciel, z którym rozwiązano stosunek pracy w trybie art. 20 ust. 1 KN, będzie miał prawo do odprawy pieniężnej przewidzianej w ust. art. 20 ust. 2 KN, choćby niezwłocznie podjął inne zatrudnienie. Stanowisko to znajduje również potwierdzenie w orzecznictwie sądowym (Wyrok SN z dnia 13 czerwca 1995 r., I PRN 29/95). Odprawa z powodu niezdolności do pracy orzeczonej przez lekarza Zgodnie z art. 23 ust. 1 pkt 3 KN jedną z przyczyn rozwiązania stosunku pracy z nauczycielem zatrudnionym na podstawie mianowania jest orzeczenie przez lekarza prowadzącego badanie okresowe lub kontrolne o niezdolności nauczyciela do wykonywania dotychczasowej pracy. Rozwiązanie stosunku pracy następuje z końcem miesiąca, w którym dyrektor szkoły otrzymał ostateczne orzeczenie lekarskie o niezdolności nauczyciela do pracy. Do rozwiązania stosunku pracy z nauczycielem zatrudnionym na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony stosuje się również przepisy art. 23 ust. 1 pkt 3 KN. Z kolei zgodnie z art. 28 ust. 1 KN nauczycielowi zatrudnionemu na podstawie mianowania, z którym rozwiązano stosunek pracy z przyczyny określonej w art. 23 ust. 1 pkt 3 KN, przyznaje się odprawę pieniężną w wysokości jednomiesięcznego wynagrodzenia zasadniczego ostatnio pobieranego w czasie trwania stosunku pracy – za każdy pełny rok pracy na stanowisku nauczyciela, w jednostkach organizacyjnych, o których mowa w art. 1 ust. 1 oraz ust. 2 pkt 1 i 1a KN, nieprzekraczającą jednak sześciomiesięcznego wynagrodzenia zasadniczego. Pytanie 6: Z nauczycielem zatrudnionym na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony został rozwiązany stosunek pracy po tym, jak wydane zostało orzeczenie lekarskie o niezdolności nauczyciela do wykonywania dotychczasowej pracy. Czy nauczycielowi powinniśmy wypłacić odprawę z art. 28 ust. 1 KN? Nie, odprawa przysługująca w razie rozwiązania stosunku pracy z powodu trwałej niezdolności do pracy na zajmowanym stanowisku przysługuje tylko nauczycielowi mianowanemu. Stanowisko to potwierdził SN w Wyroku z dnia 3 października 1990 r. (I PR 276/90), wskazując, że przepis art. 28 ust. 1 KN nie przewiduje od tej zasady żadnych wyjątków – ani wprost, ani przez odesłanie do innych regulacji prawnych. Pytanie 7: Czy nauczycielowi, który stał się trwale niezdolny do wykonywania pracy w pełnym wymiarze, lecz zachował zdolność do jej wykonywania w niepełnym wymiarze czasu pracy, należy wypłacić odprawę z art. 28 ust. 1 KN? Tak, nauczycielowi będzie się należeć w tej sytuacji odprawa. Potwierdził to SN w Wyroku z dnia 4 kwietnia 1995 r. (I PRN 4/95), wskazując, że uprawnienie do odprawy na podstawie art. 28 ust. 1 w związku z art. 23 ust. 1 pkt 3 KN przysługuje również nauczycielowi mianowanemu, który stał się trwale niezdolny do wykonywania pracy w pełnym wymiarze, chociaż zachował zdolność do jej wykonywania w niepełnym wymiarze czasu pracy (zajęć). Pytanie 8: Jedna z zatrudnionych u nas nauczycielek przeszła kilka lat temu na emeryturę, w związku z czym została jej wypłacona odprawa emerytalna na podstawie art. 97 ust. 2 KN. Nauczycielka została następnie przyjęta z powrotem do szkoły i wykonywała pracę przez kilka lat, po czym w związku ze stwierdzeniem u niej niezdolności do pracy w charakterze nauczyciela rozwiązano z nią stosunek pracy. Czy nauczycielce należy w tej sytuacji wypłacić dodatkowo odprawę z art. 28 ust. 1 KN? Tak, nauczycielce powinna zostać wypłacona odprawa z art. 28 ust. 1 KN. Chociaż z art. 87 ust. 1 KN wynika, że odprawa emerytalna nie należy się w sytuacji uprzedniego wypłacenia odprawy przewidzianej w art. 28 KN, to jednak sądy wskazują, że nieuprawnione jest stosowanie analogii, a w konsekwencji odmowa wypłaty odprawy przewidzianej w art. 28 KN tylko z tego powodu, że art. 87 KN wskazuje na brak uprawnienia do odprawy emerytalnej w sytuacji uprawnienia do odprawy nauczyciela, z którym rozwiązano stosunek pracy z przyczyny określonej w art. 23 ust. 1 pkt 3 KN. Tym bardziej, że art. 28 ust. 1 KN ani żaden inny przepis Karty nauczyciela nie zawierają w swoim brzmieniu wyraźnego odesłania zakazującego przyznania odprawy w razie zbiegu tych tytułów z odprawą wskazaną w art. 87 tej ustawy. Tym samym nauczyciel na prawo do uzyskania najpierw odprawy emerytalnej z art. 87 KN, a następnie prawo do odprawy z tytułu rozwiązania stosunku pracy z powodu orzeczonej niezdolności do pracy (np. Wyrok Sądu Rejonowego w Bydgoszczy z dnia 29 sierpnia 2019 r., VII P 248/19). Odprawa emerytalno-rentowa Zgodnie z art. 87 ust. 1 KN nauczycielowi spełniającemu warunki uprawniające do emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy lub nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, którego stosunek pracy ustał w związku z przejściem na emeryturę, rentę z tytułu niezdolności do pracy lub nauczycielskie świadczenie kompensacyjne, jeżeli nie uzyskał z tego tytułu odprawy przewidzianej w art. 28 KN, przyznaje się odprawę w wysokości dwumiesięcznego ostatnio pobieranego wynagrodzenia w szkole będącej podstawowym miejscem jego pracy. W art. 87 ust. 2 KN wskazuje się przy tym, że nauczycielowi spełniającemu warunki uprawniające do emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy lub nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, którego stosunek pracy ustał w związku z przejściem na emeryturę, rentę z tytułu niezdolności do pracy lub nauczycielskie świadczenie kompensacyjne, który przepracował w szkole co najmniej 20 lat, przyznaje się odprawę w wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia ostatnio pobieranego w szkole będącej podstawowym miejscem jego pracy. W razie zbiegu prawa do odprawy wymienionej w ust. 1 i 2 powyżej – przysługuje jedna odprawa, korzystniejsza. Wynagrodzenie to oblicza się według zasad obowiązujących przy ustalaniu ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy. Pytanie 9: Nauczyciel był zatrudniony w dwóch szkołach i z obiema rozwiązał stosunek pracy w tym samym dniu – w związku z przejściem na emeryturę. Jak ustalić, która szkoła jest zobowiązana do wypłacenia odprawy? Obie zatrudniały go na czas nieokreślony, przy czym w jednej z nich był zatrudniony przez dłuższy czas, ale tylko na część etatu. Druga szkoła zatrudniała go krócej, ale na pełen etat. Po pierwsze, oceny, która szkoła powinna zostać uznana jako podstawowe miejsce pracy nauczyciela, trzeba dokonywać według stanu faktycznego z dnia przejścia nauczyciela na emeryturę. Jeżeli w jednej ze szkół w dniu przejścia na emeryturę był zatrudniony w pełnym wymiarze, to właśnie ta szkoła powinna zostać uznana za podstawowe miejsce pracy. Wynika to również z faktu, że wynagrodzenie przysługujące od tej szkoły jest wyższe niż w przypadku szkoły, w której nauczyciel był zatrudniony na część etatu. W orzecznictwie sądowym (Wyrok SN z dnia 15 października 2010 r., III PK 9/10) podkreśla się, że wysokość wynagrodzenia powinna być podstawowym kryterium oceny, która ze szkół jest podstawowym miejscem pracy nauczyciela. To kryterium pozwala na ustalenie tego miejsca pracy także wtedy, gdy w obu szkołach wymiar czasu pracy jest taki sam. Przyjęcie kryterium wysokości wynagrodzenia jest zgodne z interesem nauczyciela uprawnionego do odprawy emerytalnej, gdyż zapewnia mu wyższe świadczenie. Ma ono charakter obiektywny i jest łatwe w zastosowaniu. Pytanie 10: Nauczyciel mianowany przepracował w szkole ponad 20 lat. Po tym czasie rozwiązano z nim stosunek pracy z powodu jego niezdolności do wykonywania dotychczasowej pracy. Nauczycielowi została wypłacona odprawa z art. 28 ust. 1 KN. Następnie nauczyciel przeszedł na emeryturę. Czy należy mu się dodatkowo odprawa z art. 87 KN? Nauczycielowi nie będzie przysługiwała odprawa emerytalno-rentowa. Sądy jednoznacznie stoją na stanowisku, że nauczycielowi zatrudnionemu na podstawie mianowania, z którym rozwiązano stosunek pracy w związku z jego niezdolnością do dotychczasowej pracy i który z tego tytułu otrzymał odprawę pieniężną na podstawie art. 28 ust. 1 KN, nie przysługuje odprawa na podstawie art. 87 KN, jeżeli nauczyciel przechodzi następnie na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy (Uchwała SN z dnia 7 lutego 2005 r., I PZP 4/05). Pytanie 11: Z zatrudnionym na podstawie mianowania nauczycielem rozwiązano stosunek pracy na podstawie art. 20 ust. 1 KN. Następnie nauczyciel ten przeszedł na emeryturę. Czy należy mu dodatkowo wypłacić odprawę emerytalno-rentową z art. 87 KN? Nauczycielowi zatrudnionemu na podstawie mianowania, z którym rozwiązano stosunek pracy na podstawie art. 20 ust. 1 KN, przechodzącemu na emeryturę lub rentę przysługują dwie odprawy: jedna na podstawie art. 20 ust. 2 KN w wysokości sześciomiesięcznego wynagrodzenia za pracę, druga na podstawie art. 87 ust. 1 lub ust. 2 w wysokości dwu- lub trzymiesięcznego ostatnio pobieranego wynagrodzenia, gdyż Karta nauczyciela nie zawiera przepisu wyłączającego prawo do jednej z tych odpraw. Stanowisko to zostało potwierdzone m.in. w Wyroku SN z dnia 2 października 2008 r., I PK 54/08.