Zaburzenia koncentracji jako efekt nauki zdalnej Opracowała: Aleksandra Batura-Mańka, psycholog, nauczyciel wychowania przedszkolnego, filolog polski, trener Sensoplastyki© pierwszego stopnia, absolwentka Psychodynamicznego Studium Psychoterapii i Socjoterapii Młodzieży Nauczanie online towarzyszy uczniom już od ponad roku i stało się podstawową formą nauczania w okresie pandemii. Choć ten rodzaj edukacji ogranicza możliwości rozprzestrzeniania się wirusa, to jednak, jak wskazują badania, niesie ze sobą także wiele negatywnych konsekwencji. Jedną z nich jest pojawienie się zaburzeń koncentracji i uwagi u uczniów korzystających z tej formy nauki. Skupienie uwagi jest o tyle ważne, że pozwala na szybkie przyswajanie wiedzy, zrozumienie danego zagadnienia, szybsze rozwiązywanie problemów i wykonanie zadania zgodnie z poleceniem. Bez odpowiedniego poziomu koncentracji uczeń nie będzie potrafił skupić się na nauce i finalnie nie zdobędzie wiedzy. Paradoksem jest zatem to, że zdalne nauczanie wymaga od ucznia koncentracji, a jednocześnie wpływa negatywnie na rozwój skupienia uwagi. Czym jest koncentracja? Koncentracja to umiejętność poznawcza, zdolność do skupienia uwagi na określonym bodźcu lub przedmiocie przed dłuższy czas, co skutkuje najczęściej wykonaniem konkretnego zadania. Koncentracja nie jest cechą wrodzoną, dlatego można ją kształtować poprzez różne ćwiczenia. Jest natomiast jednym z podzespołów uwagi, na którą składają się również: uwaga selektywna, długotrwała, alternatywna, podzielność uwagi i pobudzenie. Wpływ na koncentrację mają: • czynniki zewnętrzne: wszelkiego rodzaju dystraktory pojawiające się w momencie podejmowania działania, np. hałas, muzyka, ale także zła dieta oraz niewłaściwa organizacja otoczenia itd., • czynniki wewnętrzne: motywacja do podjęcia działania, nastawienie, wszystko, co można powiązać ze stanem emocjonalnym oraz odporność na stres, ale także brak snu i odpoczynku itd. Koncentracja a elementy nauki zdalnej Nauka zdalna to forma edukacji, która polega na nauczaniu na odległość, bez fizycznego przebywania w placówce edukacyjnej. Jak pokazują badania, uczniowie młodsi mogą skoncentrować się na zadaniu przez ok. 20 minut, jednak potrzebują wielu przerw, najlepiej o charakterze ruchowym. Starsi uczniowie są zaś w stanie utrzymać stan skupienia od 40 do 60 minut. Stopień koncentracji uwagi wrasta oczywiście wraz z wiekiem dziecka. Niestety nauczanie zdalne nie we wszystkich szkołach jest realizowane w ten sam sposób, zwracano bowiem uwagę, że przerwy są zbyt krótkie bądź nieregularne, a lekcje odbywają się jedna po drugiej, przez co uczniowie nie są w stanie skupić się na jednych zajęciach, gdyż praktycznie od razu muszą skoncentrować się na następnych. Ich uwaga jest rozproszona. Dodatkowo są zalewani sporą ilością materiału do przerobienia. Nauczyciele najczęściej po lekcjach przesyłają im różne materiały i linki do samodzielnego opracowania, co skutkuje tym, że uczeń poświęca na dany przedmiot więcej czasu niż w przypadku nauczania stacjonarnego. Oczywiście przykłady te nie dotyczą wszystkich placówek, ale pozwalają wyciągnąć wnioski, jakie elementy w niektórych przypadkach pozostawiały wiele do życzenia. Wiemy, że przy kształceniu na odległość wykorzystywane są różne platformy, programy komputerowe, aplikacje, a uczniowie pracują z e-podręcznikami, biorą udział w wideokonferencjach, wysyłają wiadomości, kontaktują się nauczycielami. By odrobić zadanie domowe, korzystają z internetu. Wszystkie te czynności możliwe są do wykonania dzięki pracy na komputerze, bo elementy zdalnego nauczania opierają się głównie na pracy online. Czas, który uczniowie spędzają przed komputerem i innymi urządzeniami, jest bardzo długi, a pamiętajmy, że niebieskie światło, które emituje ekran komputera czy innych urządzeń wykorzystywanych do zdalnej nauki, niekorzystnie wpływa na rozwój mózgu. Jego naturalne funkcjonowanie zostaje zaburzone, co negatywnie działa na wszelkie procesy poznawcze człowieka. Światło emitowane przez ekrany wpływa również na jakość snu, niejednokrotnie powodując jego zaburzenia. Obniżenie motywacji do nauki również nie ma dobroczynnego wpływu na poziom koncentracji. Niestety w nauczaniu zdalnym dominującą formą przekazywania wiedzy są wykłady prowadzone przez nauczycieli oraz przekazywanie wiadomości poprzez wysyłanie linków do portali edukacyjnych. Tego rodzaju powtarzalny styl nauczania może być dla uczniów zniechęcający, przewidywalny – i nie działa konstruktywnie na ich motywację do zdobywania wiedzy. A jak wiadomo motywacja oddziałuje na koncentrację. Uczniom trudno skupić się na czymś, co nie jest dla nich interesujące. To właśnie ciekawość poznawcza lub chęć wykonania zadania jest głównym motorem podtrzymania koncentracji. Dodatkowo nauka zdalna zazwyczaj odbywa się w sposób indywidualny, a uczniowie nie mają możliwości współdziałania i pracy w zespole, co również nie zachęca ich do takiej formy nauki. Miejscem nauki zdalnej jest najczęściej dom, co niestety nie wpływa pozytywnie na koncentrację. W domu ucznia znajduje się bowiem wiele dystraktorów, które oddziałują rozpraszająco na przyswajalność wiedzy. Uczeń w każdej chwili może sięgnąć po dowolną rzecz, którą ma w zasięgu ręki lub wzroku. Już sama świadomość tego powoduje, że myśli dziecka koncentrują się na czymś zupełnie innym. Jak pokazują badania, zdarza się, że podczas lekcji online uczniowie w tym samym czasie przeglądają strony internetowe lub używają telefonów. Nauczyciel nie ma kontroli nad tym, co tak naprawdę w trakcie nauczania robią uczniowie. Dodatkowym problemem może być bałagan panujący w miejscu przeznaczonym do nauki. Brak porządku na biurku czy w pokoju skutecznie odwraca uwagę dziecka. Przebywająca w domu reszta rodziny staje się także jednym z czynników odwracających uwagę dziecka od nauki. Oddzielenie codziennego życia domowego od nauki zdalnej wymaga jednak wiele samodyscypliny nie tylko od samego ucznia, ale również od pozostałych domowników. Nie zawsze udaje się np. zachować względną ciszę w całym domu podczas odbywających się lekcji online. Jak rozpoznać zaburzenia uwagi? Dziecko, które ma trudności z koncentracją, zaczyna popełniać coraz więcej różnorodnych błędów. Działa szybko, bez żadnego planu, a gdy ma określony scenariusz działania, to go się nie trzyma. Praca takiego dziecka często ma wiele braków i jest niechlujna. Osobie z trudnościami w utrzymaniu uwagi zazwyczaj trudno jest dokończyć jedno zadanie, dlatego podejmuje się innych czynności. Kilka zadań jest rozpoczętych, ale jednak żadne nie jest ukończone. Bardzo dobrze zaburzenie uwagi opisuje DSM-V, czyli amerykańska klasyfikacja zaburzeń psychicznych. DSM-V odnosi się do uwagi w kontekście ADHD i podaje, że o zaburzeniach koncentracji można mówić, gdy: • dziecko nie jest w stanie skoncentrować się na szczegółach podczas nauki, pracy lub w czasie wykonywania innych różnych czynności – rodzice mogą zauważyć ten objaw, gdy np. praca dziecka nagle staje się niedokładna, dziecko zaczyna omijać pewne etapy zadania, co skutkuje jego niewykonaniem, • dziecko ma trudności z utrzymaniem uwagi na zadaniach – trudno mu skoncentrować się na prowadzonej rozmowie, grze, czytaniu książki, • osobom z otoczenia wydaje się, że dziecko nie słucha tego, co się do niego mówi – trzeba zaznaczyć, że ta nieuwaga dziecka nie jest wtedy spowodowana innymi dystraktorami, • dziecko nie jest w stanie wykonać następujących po sobie poleceń lub działać według instrukcji i skończyć zadania (nie podejmuje się zadania, zaczyna je, ale nie jest w stanie doprowadzić zadania do końca), • często ma trudności z ułożeniem planu dotyczącego pracy lub innych zajęć (np. ma trudności z dotrzymaniem terminu oddania pracy, robieniem kilku rzeczy na raz – np. nauką do dwóch sprawdzianów), • dziecko często unika lub nie chce brać udziału w zadaniach, które wymagają dłuższego wysiłku umysłowego (jak np. odrabianie zadań domowych, projekty szkolne, konkursy), • często gubi rzeczy potrzebne do pracy lub innych zajęć (np. telefon komórkowy, klucze, pieniądze), • dziecko łatwo rozprasza się pod wpływem zewnętrznych bodźców (jak np. hałas z ulicy, dzwonek do drzwi, rozmowy domowników), • dziecko często zapomina o różnych codziennych, domowych sprawach (np. o posprzątaniu, wyniesieniu śmieci, zatelefonowaniu, zakupach). Ważne! Żeby mówić o poważnym zaburzeniu uwagi, minimum sześć z wymienionych wyżej objawów musi utrzymywać się przez okres przynajmniej sześciu miesięcy. Jak zadbać o koncentrację? Elementy ważne w dbaniu o koncentrację ucznia to: 1. Sen – w odpowiedniej ilości jest zbawienny dla naszego organizmu i mózgu, należy pamiętać o zasadzie nieużywania smartfonów czy laptopów bezpośrednio przed snem. 2. Przerwy – regularne i o stałych porach – są niezbędne po wysiłku umysłowym dla prawidłowego utrzymania koncentracji. 3. Dieta – powinna być zbilansowana, zawierać dużo warzyw i owoców, należy dbać o odpowiednie nawodnienie organizmu. 4. Ruch – wspomagający koncentrację oraz pamięć. 5. Miejsce pracy – powinno być uporządkowane i wolne od wszelkiego rodzaju dystraktorów dźwiękowych i wizualnych. 6. Ograniczenie korzystania z urządzeń typu tablet, komputer, telewizor, smartfon, gdyż urządzenia elektroniczne wymagają od mózgu ciągłego skupienia, a jednocześnie narząd ten jest zalewany informacjami, które zmieniają się bardzo szybko, co powoduje jego wzmożoną męczliwość. 7. Przygotowanie do nauki – ważny jest plan dnia, który powinien być w miarę stały, nauka powinna rozpoczynać się i kończyć każdego dnia o tej samej porze; istotny jest ubiór ucznia podczas lekcji zdalnych i przygotowanie zewnętrzne, które daje sygnał naszemu mózgowi o rozpoczęciu nauki, lekcje w pidżamie nie są wskazane. 8. Kierowanie się zasadą 3R, czyli regularnością, rutyną i repetycją – każdy dzień nauki powinien odbywać się wedle ustalonego powtarzalnego planu, działania ucznia powinny być systematyczne i ułożone według schematu, wszystko powinno cechować się powtarzalnością. Koncentrację można wspierać i wzmacniać poprzez wykonywanie codziennych i regularnych ćwiczeń, które mogą być wykorzystywane jako odskocznia od nauki zdalnej oraz podczas przerw. Przykładowe ćwiczenia stymulujące koncentrację: Dla młodszych uczniów • Ćwiczenie nr 1: na jasnym, dużym kawałku materiału jedna osoba rozkłada kilka przedmiotów codziennego użytku (np. klocek, długopis, piłeczka, maskotka, szczotka itp.), przedmioty powinny być ułożone w jednym rzędzie. Ćwiczenie wykonuje się w parze, np. z rodzeństwem lub rodzicami. Druga osoba przygląda się ułożeniu, następnie odwraca się, w tym czasie pierwsza osoba zmienia kolejność przedmiotów – zadaniem odwróconej osoby będzie odgadnięcie, co zmieniło się w położeniu rzeczy. • Ćwiczenie nr 2: jedna osoba przygotowuje przedmioty, które wydają jakiś dźwięk, np. klucze, torebkę ryżu, garnek z pokrywką, folię, butelkę z wodą. Następnie druga osoba zawiązuje sobie oczy i odwraca się, jej zadaniem jest odgadnięcie nazwy przedmiotu po usłyszanym dźwięku. • Ćwiczenie nr 3: dwie osoby stają naprzeciwko siebie, jedna z nich pokazuje drugiej swoje części ciała i nazywa je czasem poprawnie, czasem niepoprawnie, druga osoba ma zadanie zareagować, gdy usłyszy niepoprawną nazwę. Dla starszych uczniów • Ćwiczenie nr 1: technika wizualizacji – wystarczy pomyśleć o jakiejś rzeczy, przywołać wizerunek tego przedmiotu i utrzymać obrazek w umyśle. Najlepiej, żeby były to proste rzeczy, np. przedmioty codziennego użytku, zabawki, warzywa. W późniejszym etapie ćwiczenia można przywoływać w umyśle trudniejsze obrazy, np. wizerunek auta i jego poszczególnych elementów. • Ćwiczenie nr 2: zadania matematyczne – jedna osoba podaje treść zadania, a druga rozwiązuje je w myślach, najlepiej stopniować ich trudność. • Ćwiczenie nr 3: jedna osoba prosi drugą o podanie przykładu rzeczy, która jest np. okrągła, puszysta, metalowa, elektryczna. Podsumowanie Nauczanie zdalne niestety negatywnie wpływa na koncentrację uczniów, którzy mają coraz większe trudności w skupieniu się na zdobywaniu wiedzy. Najgroźniejszym czynnikiem wpływającym na zaburzenia koncentracji jest przede wszystkim czas, jaki dzieci spędzają przed komputerem. Należy pamiętać, że uczniowie wykorzystują komputery nie tylko do nauki zdalnej, ale również w celach rozrywkowych czy towarzyskich. Tu właśnie zaczyna się rola opiekunów i nauczycieli dzieci. Rodzic powinien uważnie obserwować dziecko oraz pojawiające się ewentualne symptomy trudności z koncentracją. Warto motywować dziecko do korzystania z planu dnia, zadbać o odpowiednią dietę i wymaganą liczbę przerw – zwłaszcza w przypadku młodszych dzieci. Natomiast do nauczyciela należy zrewidowanie swoich metod nauczania, branie pod uwagę innych sposobów przekazywania wiedzy – tak, by od ucznia nie było wymagane wielogodzinne spędzanie czasu przed komputerem. Warto również zastanowić się nad odpowiednim wzmocnieniem motywacji uczniów do zdobywania wiedzy. Bibliografia: • https://madraochrona.pl/artykuly/edukacja-on-line-a-higiena-cyfrowa-i-relacje-szkolne/?fbclid=IwAR2Ru7cEQW6d8vZvUoceB22ygn4971QcAv7ufmiFS-mxwN_cx6eyGw1BSxQ (dostęp: 5.05.2021). • E. Nęcka i in., Psychologia poznawcza, Warszawa 2007. • G. Ptaszek i in., Edukacja zdalna: co się stało z uczniami, ich rodzicami i nauczycielami?, Gdańsk 2020.