Muzykoterapia jako forma wspomagająca proces pedagogiczny Opracowała: Aleksandra Batura-Mańka, psycholog, nauczyciel wychowania przedszkolnego, filolog polski, trener Sensoplastyki© pierwszego stopnia, absolwentka Psychodynamicznego Studium Psychoterapii i Socjoterapii Młodzieży Muzyczny świat – pełen otaczających nas dźwięków – odgrywa ważną rolę w życiu każdej osoby i towarzyszy nam od urodzenia. Pozytywny wpływ muzyki na człowieka znany był od dawna i już w starożytności pojawiały się pewne teorie na temat jego właściwości terapeutycznych. Terapia muzyką to przede wszystkim wykorzystywanie jej leczniczego wpływu na psychiczną i somatyczną sferę człowieka. Muzyka stymuluje rozwój człowieka, ma właściwości relaksacyjnie i stanowi motywację w pracy terapeutycznej. Początkowo muzykoterapia wykorzystywana była w psychiatrii. Obecnie jest to jedna z form psychoterapii, a jej elementy są wykorzystywane również w pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Korzystają z niej chętnie także fizjoterapeuci. Możemy zatem wyróżnić muzykoterapię: • psychoterapeutyczną (wspomaganie procesu terapeutycznego), • behawioralną (modyfikowanie i stymulowanie zachowań, jak również niwelowanie tych niepożądanych i wzmacnianie prawidłowych wzorców), • edukacyjną (wspomaganie procesu dydaktycznego i pedagogicznego). Podczas pracy z muzyką wykorzystywane są wszystkie jej składowe, czyli melodia, rytm, barwa, głośność, tempo i puls. Wskazania do muzykoterapii Muzykoterapia jest techniką bardzo uniwersalną. Można stosować ją zarówno w przypadku dorosłych, jak i dzieci, osób zdrowych oraz borykających się z różnymi trudnościami. Jest dobrą metodą przy wszelkich trudnościach związanych z małą i dużą motoryką. Sprawdza się przy pracy z dziećmi lękowymi, nadpobudliwymi i agresywnymi. Stosowana jest jako element leczniczy przy schizofrenii, nerwicy oraz depresji. Z powodzeniem używa się jej również w pracy z osobami z porażeniem mózgowym oraz upośledzeniem umysłowym. Z walorów muzykoterapii korzystają pedagodzy w pracy z dziećmi z zaburzeniami zachowania. Co istotne, muzyka ma właściwości przeciwbólowe, dlatego z muzykoterapii korzysta się również przy uśmierzaniu bólu u pacjentów terminalnych lub po operacjach. Pomaga w chorobach starczych m.in. w demencji. Odwraca uwagę osoby starszej od lęku przed śmiercią, wzbogaca jej życie o miłe wspomnienia. Cele terapeutyczne Muzykoterapię jako metodę w pracy z dorosłymi i dziećmi wykorzystuje się przede wszystkim w celu uwrażliwienia ich na muzykę, poprawy funkcji małej i dużej motoryki oraz relaksacji. Muzyka ma pomóc w rozładowaniu napięć emocjonalnych i w procesie powrotu do psychicznej równowagi. Uczestnicząc w ćwiczeniach muzykoterapeutycznych, osoba może doświadczyć poprawy samopoczucia, pozbyć się emocji strachu i lęku. W głębokim procesie terapeutycznym muzykoterapia pomaga dotrzeć do nieuświadomionych elementów z życia, dzięki czemu dana osoba może stawić im czoła i osiągnąć pewnego rodzaju oczyszczenie. Jako metoda stosowana w socjoterapii uczy zaś otwarcia na relacje z drugą osobą, poprawia komunikację. Dodatkowo rozwija kreatywność, twórczość i wyobraźnię, pomaga niwelować zachowania trudne i łagodzić poczucie niedostosowania społecznego oraz pozytywnie wpływa na sferę somatyczną człowieka: układ oddechowy, krążenia, wegetatywny. Rodzaje muzykoterapii Muzykoterapia przybiera dwie podstawowe formy: aktywną i receptywną. Muzykoterapia aktywna (improwizacja głosowa, improwizacja ruchowa, improwizacja na instrumentach, pantomima, psychodrama, ćwiczenia słuchowo-głosowe, ćwiczenia muzyczno-ruchowe) to samodzielne tworzenie muzyki przez grę na instrumentach, śpiew, mowę i ruch. Muzykoterapia receptywna to celowe słuchanie wcześniej wybranych utworów muzycznych. Słuchanie może być swobodne (muzykoterapia nieukierunkowana) lub mogą mu towarzyszyć określone ćwiczenia (muzykoterapia ukierunkowana). Można wyróżnić następujące rodzaje muzykoterapii: • profilaktyczna – wykorzystywanie muzyki w celach zapobiegawczych, przeważnie w relaksacji, • kliniczno-diagnostyczna – wykorzystywanie muzyki w stawianiu diagnoz i leczeniu osób ze schorzeniami natury medycznej, • socjoterapeutyczna – wykorzystywanie muzyki do korekty zachowań odbiegających od norm społecznych i nauki tych pożądanych, • naturalna – wykorzystywanie odgłosów natury np. szumu morza, śpiewu ptaków, • spontaniczna – wykorzystywanie muzyki pod wpływem chwili, przeżywanie emocji nagle, bez uprzedzenia, • adaptowana – wykorzystywanie przypadkowo usłyszanej melodii do celów relaksacyjnych. Formy i fazy Muzykoterapia może być z powodzeniem stosowana zarówno w formie grupowej, jak i indywidualnej. Może stanowić podstawę całego procesu leczenia lub być jego elementem. W pracy indywidualnej pomaga przede wszystkim w uzyskaniu wglądu, poradzenia sobie z określonymi emocjami, ponadto daje możliwość przepracowania różnych stanów emocjonalnych. W socjoterapii pomaga zaś rozwijać umiejętności społeczne, wpływa na pracę nad jakością relacji z drugim człowiekiem, kształtuje interakcje pełne empatii i zrozumienia. Sesja w procesie muzykoterapeutycznym lub zajęcia z elementami muzykoterapii mogą być prowadzone według Mobilnego Modelu Rekreacji Muzycznej, stworzonego przez muzykoterapeutę Macieja Kieryła. Model ten opiera się na kilku podstawowych fazach: 1. Faza odreagowania Wykonywanie krótkich, szybkich ćwiczeń, które mają na celu zmniejszenie napięcia. Ćwiczenia te mają charakter ruchowy i emisyjny, są wykonywane do dynamicznych utworów z wyraźnym rytmem, np. stałe zabawy na powitanie, improwizacje muzyczne. 2. Faza rytmizacji Wykorzystanie muzyki perkusyjnej do wykonywania ćwiczeń muzyczno-ruchowych, dalszego zmniejszania napięcia, np. ćwiczenia ze zmianą rytmu w muzyce, rytmiczne wyklaskiwanie do tekstu piosenki. 3. Faza uwrażliwienia Wykorzystanie dramy oraz pantomimy muzycznej, następnie wykonywane są prace plastyczne, np. improwizacje muzyczne z rekwizytami. 4. Faza relaksacji Odpoczynek, pozbywanie się napięć przy pomocy wizualizacji i wywoływaniu określonych wyobrażeń, trening relaksacyjny, np. masażyki muzyczne, opowieści ruchowe. 5. Faza aktywizacji Słuchanie wybranych utworów muzycznych, dzielenie się wyobrażeniami oraz analizowanie swojego nastroju w związku ze słuchaną muzyką, np. marsz przy muzyce, dynamiczna opowieść ruchowa. Metody w muzykoterapii Trudnym zadaniem jest zebranie i sklasyfikowanie wszystkich metod stosowanych w muzykoterapii. Jest ich bardzo wiele, są różnorodne i często modyfikowane. Jakie metody i techniki dominują w pracy muzykoterapeuty? Będą to np. elementy treningu autogennego Schultza, które stanowią podstawę metod treningowych, opierających się również na teorii uczenia się. Pomagają w nabywaniu umiejętności pozbywania się napięcia w ciele, które jest wielokrotnie ćwiczone przy dźwiękach muzyki. Trzeba też pamiętać, że relaksacja pełni w muzykoterapii istotną funkcję – pozwala na odprężenie ciała i umysłu. To nauka pracy z oddechem, jak również poradzenia sobie z obciążającymi emocjami. Wpływa jednocześnie na somatykę i psychikę człowieka. Metody psychodeliczne wywołują zaś silne emocje przeżycia, którym należy stawić czoło. Podobnie jest z metodami odreagowującymi oraz aktywizującymi, które wywołują w człowieku pewne obrazy, wyobrażenia. Dzięki nim można uwolnić zblokowane emocje i dokonać projekcji. Techniki kreatywne pozwalają zaś na uwolnienie drzemiącej w człowieku inwencji twórczej. Dzięki improwizacji słownej, ruchowej i instrumentalnej uczymy się wyzwalać różnorodną pomysłowość. Metody komunikatywne pozwalają natomiast na nabywanie umiejętności skutecznego i empatycznego porozumiewania się z innymi osobami. Muzykoterapia w pracy z dziećmi oraz podczas zajęć grupowych W pracy z młodszymi dziećmi oraz podczas socjoterapii wykorzystuje się wiele różnorodnych technik i metod wywodzących się z muzykoterapii. Do podstawowych, które można modyfikować według potrzeb, należą: • relaksacja – wyćwiczenie umiejętności rozluźniania, uspokojenia, nauka wizualizacji, • ćwiczenia słuchowe i rozwijające mowę – skupienie uwagi na stymulacji aparatu słuchu i mowy, nauka odróżniania różnych dźwięków i różnicowania ich barwy i głośności, ćwiczenia artykulacji, prawidłowej emisji głosu, praca z oddechem, • słuchanie muzyki – dające poczucie relaksacji i odprężenia, rozwijające wyobraźnię, kreatywność, można zastosować także wizualizację, • śpiew – wpływa na rozwój aparatu mowy, usprawnia komunikację, rozwija muzykalność, poczucie rytmu, umiejętności oddechowe i słuchowe, jest najważniejszą techniką w muzykoterapii, • gra na instrumentach – stymuluje koordynację wzrokową, ruchową i słuchową oraz poczucie rytmu i precyzję ruchów, • improwizacja (ruchowa, instrumentalna) – wpływa na rozwój wyobraźni, kreatywności, motoryki, pozwala na ekspresję emocjonalną i naukę komunikacji niewerbalnej, • zabawy muzyczno-ruchowe – uczą koncentracji i skupienia, rozwijają motorykę oraz umiejętności słuchowe. Podsumowanie Muzykoterapia z powodzeniem współtworzy proces terapeutyczny, wspiera podjęcie tego procesu i przyczynia się do lepszej realizacji celów i założeń. Dzięki temu skuteczność terapii zostaje zwiększona. Podczas pracy tą metodą ważne będą oczywiście preferencje muzyczne danej osoby, jak również dobór utworów muzycznych do określonych trudności lub schorzeń, z którymi boryka się nasz podopieczny. Z dużą skutecznością można również włączyć muzykoterapię do działań profilaktycznych w edukacji małych dzieci. Dzięki niej dzieci uczą się radzenia sobie z emocjami, nabywają umiejętności społeczne czy techniki relaksacji. Ma to pozytywny wpływ na ich kondycję psychofizyczną. Muzykoterapia swój pozytywny wpływ ma również na osoby starsze oraz na schorzenia natury medycznej. Jest to metoda bardzo uniwersalna i niezawodnie wpływa na wiele obszarów funkcjonowania człowieka. Bibliografia: • L. Konieczna-Nowak, Wprowadzenie do muzykoterapii, Kraków 2013. • Modele, metody i podejścia w muzykoterapii, red. K. Stachyra, Lublin 2012. • B. Piotrowska, Muzykoterapia, Jelenia Góra 1998. • K. Stachyra, Podstawy muzykoterapii, Lublin 2014. • Wybrane elementy terapii w procesie edukacji artystycznej, red. L. Kataryńczuk-Mania, Zielona Góra 2002. Do artykułu dołączono załącznik z listą najważniejszych metod stosowanych przez nauczycieli, którzy wykorzystują muzykoterapię w pracy z dziećmi i młodzieżą.