Terapia dziecka z autyzmem Opracowała: Jagna Niepokólczycka-Gac, pedagog, socjoterapeutka, doświadczony kurator społecznego sądu rodzinnego i dla nieletnich Autyzm określany jest jako całościowe zaburzenie rozwoju okresu wczesnodziecięcego. I choć tego typu niepełnosprawność dotyka w Europie jedno na sto dzieci, jej geneza jest jak dotąd nieznana. Żadne prowadzone na szeroką skalę badania nie wskazały jednoznacznie na przyczynę zaburzeń. Dlatego też prowadzenie terapii osób z autyzmem skupia się na leczeniu objawowym. Chociaż autyzmu nie można wyleczyć, to jednak brak działań terapeutycznych powoduje pogłębienie się niepełnosprawności, a przez to trwałe wyalienowanie dziecka ze społeczności, w której funkcjonuje. Specyfika autyzmu a działania terapeutyczne Autyzm to spektrum zaburzeń, co oznacza, że nie ma jednego wzorca, który określałby funkcjonowanie dziecka. Stąd też podejmowana terapia musi być dostosowana indywidualnie do jego potrzeb i oparta o spersonalizowany plan wsparcia. Jego podstawą jest zaś dokładna diagnoza dokonana przez lekarza psychiatrę, pod opieką którego dziecko pozostaje przez cały czas trwania leczenia. Dzieci obarczone autyzmem niejednokrotnie mają problemy gastryczne wiążące się m.in. z biegunkami, zaparciami czy wybiórczością pokarmową. Ich przyczyna powinna być rozpoznana przez specjalistę i leczona przez odpowiednio dobrane środki oraz dietę. Niezmiernie ważnym elementem diagnozy jest rozpoznanie stopnia oraz rodzaju zaburzeń sensorycznych, które cechują inny sposób odbierania bodźców przez dziecko z autyzmem. Brak wiedzy w tym zakresie prowadzi do błędów w dostosowaniu podejmowanych działań. Udzielane wsparcie powinno opierać się także na rozpoznaniu mocnych stron dziecka oraz jego zainteresowań – te zaś stanowią punkt wyjścia terapii, jak również element służący wzbudzaniu motywacji wewnętrznej dziecka do podejmowania działań, które w jego ocenie mogłyby być trudne. Zasadne jest również dokładne określenie celu podejmowanych działań, których priorytetem zawsze powinno być nabycie umiejętności przydatnych dziecku w życiu dorosłym. Sprzyjać temu będzie dobór celów pośrednich, których osiągnięcie motywuje zarówno dziecko, jak i jego opiekunów do dalszej pracy. Należy jednocześnie pamiętać, że ich realizacja powinna być rozplanowana na niewielkie etapy osiągalne w stosunkowo krótkim czasie. Pozwala to dostrzec osiągnięcia, co dodatkowo wpływa motywująco na dziecko i jego opiekunów. Sama konstrukcja celów szczegółowych powinna być przedstawiona w sposób zoperacjonalizowany, czyli w formie dokonanej, co w znaczny sposób ułatwia ewaluację. Osiągnięcie celów powinno pomagać dziecku m.in. w komunikowaniu się ze światem zewnętrznym, uczeniu się, nawiązywaniu relacji międzyludzkich oraz w nauce bycia samodzielnym. W podejmowanej terapii powinno się brać pod uwagę także warunki zewnętrzne – dostosowane do indywidualnych potrzeb dziecka. Ich modyfikacja może znacząco wpłynąć na przebieg prowadzonej terapii. Wszelkie podejmowane działania powinny mieć na celu dobro dziecka, poszanowanie jego godności i autonomii. Bardzo ważny jest czas, w którym podejmowana jest terapia. Im wcześniej zostaną podjęte działania, których celem jest poprawa funkcjonowania dziecka, tym mniejsze jest nagromadzenie deficytów, a większa staje się efektywność terapii. Dlatego też ważnym elementem podejmowanych działań jest wczesne wspomaganie dziecka, które rozpoczyna się w chwili zdiagnozowania niepełnosprawności i trwa do czasu rozpoczęcia przez dziecko nauki w szkole. W jego ramach prowadzone są różne działania, których celem jest pobudzenie rozwoju psychoruchowego i społecznego dziecka, zanim osiągnie ono gotowość szkolną. Prawo oświatowe obliguje do zapewniania dzieciom z autyzmem odpowiednich warunków, metod i form pracy, które są dostosowane do ich indywidualnych potrzeb. Jednocześnie działania rewalidacyjne (prowadzone na terenie jednostki oświatowej) powinny być skupione na poprawie funkcjonowania intelektualnego i psychospołecznego dziecka. Formy pracy z dzieckiem autystycznym Potrzeby dziecka autystycznego są bardzo zróżnicowane, dlatego dobór stosowanych metod w pracy z nim często wykracza poza utarte schematy. Wśród działań wspomagających, jakie są wykorzystywane w pracy z dzieckiem, znajdują zastosowanie metody, których celem jest nawiązanie relacji ze światem zewnętrznym oraz podniesienie zdolności poznawczych. Do jednej z podstawowych metod zaliczyć można zajęcia z integracji sensorycznej. Kształtują one zdolność rozumienia i porządkowania bodźców dostarczanych zarówno z otoczenia, jak i poprzez zmysły z własnego ciała. Umiejętność ta pozwala dziecku zrozumieć, jak funkcjonuje otaczający je świat oraz nadać sens docierającym do niego bodźcom. Szczególnie ważny dla rozwoju dziecka obarczonego autyzmem jest rozwój jego kompetencji językowych. Dlatego też jedną z terapii uzupełniających często jest terapia logopedyczna. Jej celem jest m.in. rozwój kompetencji językowych oraz kształtowanie umiejętności komunikacyjnych dziecka z otoczeniem. Stosowane podczas terapii ćwiczenia mają na celu pobudzenie inicjatywy dziecka, która jest konieczna do komunikowania się ze światem zewnętrznym. Równie ważne będzie ćwiczenie zasad komunikacji, nauka słów oraz odczytywania języka pozawerbalnego. Dziecko objęte terapią może początkowo nie mówić. W przypadku braku rozwoju mowy podczas trwania zajęć logopeda posiłkuje się metodami komunikacji wspierającej i alternatywnej (AAC). Inną formą pracy z dzieckiem, której celem jest wspomaganie go we wszystkich aspektach rozwoju oraz praca nad samooceną, jest terapia pedagogiczna. Dzięki niej stymulowany jest rozwój emocjonalny i poznawczy dziecka. Metodą zasługującą na szczególną uwagę są działania podejmowane w oparciu o pracę ze zwierzętami – np. dogoterapia, która jest alternatywną metodą wspomagającą rehabilitację, w której terapeuta wykorzystuje specjalnie wyszkolonego psa. Pozwala ona na ćwiczenie różnych funkcji poznawczych oraz nabycie umiejętności koniecznych do wyrażania emocji. Dogoterapia pozwala dziecku z autyzmem na naukę nawiązania więzi. Inną metodą, opartą również na pracy ze zwierzęciem, jest hipoterapia. Praca ze specjalnie wyszkolonym koniem pozwala na usprawnienie funkcji poznawczych i społecznych oraz mowy. Do metod wspierających rozwój emocjonalny dziecka z autyzmem należy też muzykoterapia. Dzięki niej dziecko pracuje nad komunikacją interpersonalną i lepiej radzi sobie z trudnościami w kontaktach z innymi ludźmi. Wykorzystywany w muzyce rytm i jego powtarzalność daje dziecku poczucie bezpieczeństwa, które umożliwia lepszy rozwój społeczny. Ciekawe podejście, które pozytywnie wpływa na rozwój psychiczny i fizyczny dziecka, proponuje również arteterapia. Pozwala ona dziecku pozbyć się negatywnych emocji i odreagować stres, umożliwia nadanie symbolicznego sensu trudnym przeżyciom, doświadczeniom i emocjom w bezpiecznych warunkach, w formie wypowiadania się „nie wprost”, a poprzez sztukę, zazwyczaj w formie plastycznej. Przede wszystkim dobranie terapii do potrzeb Warto pamiętać, że właśnie poprzez dobrze dobraną terapię można w znaczny sposób poprawić funkcjonowanie dziecka z autyzmem, co w konsekwencji doprowadzi do jego częściowego usamodzielnienia w dorosłym życiu. Istnieje wiele form wsparcia dziecka, u którego rozpoznano autyzm, różnią się one głównie podejściem do podejmowanych działań oraz stylem pracy. Część z nich oparta jest na metodach behawioralnych, u których podstaw leży proces uczenia się wspierany poprzez nagradzanie zachowań pożądanych oraz karanie zachowań niewłaściwych. Obecnie stosuje się w terapiach behawioralnych podejście pozytywne, wykorzystując głównie wzmocnienia pozytywne (nagradzanie), nie włączając jednocześnie bodźców negatywnych (karania). Pozwala to na stopniowe wzmocnienie zachowań pożądanych i jednocześnie prowadzi do wygaśnięcia zachowań nieakceptowanych społecznie. Innym podejściem do terapii jest podeście rozwojowe. Zakłada ono, że dziecko uczy się poprzez kontakt z drugą osobą, która w aktywny sposób rozpoznaje jego potrzeby i adekwatnie odpowiada na nie. Dlatego też za priorytetowe w tym podejściu uznaje się kształcenie umiejętności społecznych oraz komunikacyjnych, które stanowią podstawę uczenia się wszystkich pozostałych umiejętności. Poniżej prezentujemy zestawienie kilku wybranych rodzajów terapii. Rodzaj terapii Zakres i sposób realizacji Metody i środki Metoda 3i (Intensywna – Indywidualna – Interaktywna) Terapia prowadzona jest podczas indywidualnych zajęć z dzieckiem, przy udziale wolontariuszy. Pozwala dziecku z autyzmem przejść naturalne etapy rozwoju małego dziecka. Szczególnie skupia się na komunikacji, świadomości swego ciała oraz motoryki Podstawową formą pracy jest zabawa wykorzystywana jako naturalna aktywność dziecka. Pozwala wykorzystać stereotypy do nawiązania kontaktu, a w efekcie prowadzi do usprawnienia komunikacji. Zajęcia prowadzone są na ograniczonej przestrzeni, w tzw. małej sali przebudzenia, która pozwala dziecku poczuć się bezpiecznie. Jednocześnie dostępność bodźców w niej jest ograniczona w taki sposób, aby dziecko niepotrzebnie się nie rozpraszało podczas zajęć. Istotnym elementem prowadzonej terapii jest udział wolontariuszy. Zapewnia to kontakt dziecka z wieloma osobami, które dzielą się swoimi talentami i umiejętnościami, co pozwala również rodzicom na chwilę wytchnienia. Jednocześnie dziecko w aktywny sposób spędza czas Metoda ESDM (The Early Start Denver Model) Metoda oparta na modelu wczesnej interwencji, przeznaczona dla dzieci od roku do pięciu lat. Zajęcia prowadzone są przez specjalistów oraz rodziców, a ich celem jest poprawa umiejętności poznawczych i językowych dziecka Intensywna terapia składa się z dwudziestu pięciu godzin zajęć w tygodniu. Prowadzone są one przez przeszkolonych specjalistów w poradni oraz w domu przez specjalnie przygotowanych do tego rodziców. Podczas terapii stosowane są techniki, które oddziałują na wszystkie sfery funkcjonowania dziecka, zaburzone przez autyzm. Zajęcia oparte są głównie na zabawach rozwojowych, budowaniu pozytywnych relacji, wykorzystywane są też elementy Stosowanej Analizy Zachowania (SAZ) Metoda Opcji (metoda Son-Rise) Metoda opiera się na wrodzonym potencjale dziecka oraz podążaniu za jego wewnętrzną motywacją. Podstawą zajęć prowadzonych przez przeszkolonych rodziców jest bezwarunkowa akceptacja dziecka. W swoich działaniach rodzice są wspomagani przez wolontariuszy Zajęcia prowadzone przede wszystkim przez rodziców, z udziałem wolontariuszy, odbywają się w tzw. playroomie. Jest to pomieszczenie, które ma zapewnić dziecku poczucie bezpieczeństwa i wyeliminować bodźce, jakie mogłyby rozpraszać jego uwagę. Podstawową metodą pracy jest zabawa, a kolejne cele są wyznaczane przez rodzica na podstawie umiejętności i zainteresowań dziecka. Podczas zajęć wykorzystywana jest zasada 3E – energia, ekscytacja, entuzjazm. Pozwala ona utrzymać uwagę dziecka i pobudzić w nim chęć do nauki oraz interakcji. Podstawową strategią jest dołączanie do powtarzających się zachowań (stereotypowych) dziecka. Umożliwia to poznanie ich podłoża, jak również ułatwia kontakt wzrokowy i prowokuje interakcje. Zadanie, jakie jest stawiane dziecku, to wdrażanie do komunikacji z innymi osobami oraz wchodzenie w relację. Edukacja szkolna uznawana jest za kolejny etap jego rozwoju, podejmowany w momencie osiągnięcia gotowości przez dziecko. Zdobywanie wiedzy szkolnej odbywa się nadal poprzez zabawę Model DIR/Floortime (ang. The Developmental, Individual Difference, Relationship-based Model) Metoda bazuje na wiedzy o wczesnym rozwoju dziecka. Jej podstawę stanowi nawiązanie kontaktu i przejście z dzieckiem tej samej ścieżki rozwoju, jaką przechodzi dziecko zdrowe. Podczas zajęć dziecko stopniowo nabywa naturalnych umiejętności społeczno-komunikacyjnych, które zostały pominięte lub opanowane tylko częściowo z powodu istniejących zaburzeń. Głównym celem terapii jest ukształtowanie samodzielności oraz nabycie umiejętności budowania (sprawiających przyjemność) relacji z innymi ludźmi. Ważnym celem zajęć jest również poprawa logicznego i kreatywnego myślenia Metoda DIR oparta jest na rozwoju i relacji. Jej podstawą jest Floortime, czyli czas spędzany z dzieckiem na podłodze. Celem działań jest nawiązanie z dzieckiem relacji, które sprzyjają nauce, a także dopasowaniu się do indywidualnych różnic w przetwarzaniu informacji. Metody stosowane w pracy z dzieckiem odpowiadają na jego zdiagnozowane deficyty. Ich podstawą jest określany na początku terapii profil sensoryczny, który odpowiada za nadwrażliwość lub niedostymulowanie dziecka. Kolejnym etapem terapii jest praca nad podstawami rozwoju społeczno-emocjonalnego. Po osiągnięciu tego etapu dziecko uczy się bardziej złożonych umiejętności takich jak: empatia, wewnętrzna dyscyplina, moralność. Według twórców metody będzie ono gotowe do tradycyjnego modelu uczenia się i opanowania umiejętności akademickich RDI (Relationship Development Intervention) – Metoda Rozwoju Relacji Autyzm rozumiany jest przez twórców tej metody jako deficyt poznawczy oraz przewaga inteligencji statycznej, czyli opartej o zautomatyzowane, proste czynności, nad dynamiczną inteligencją związaną z czynnościami bardziej skomplikowanymi, np. przewidywaniem, szacowaniem, czy planowaniem. Metoda koncentruje się na rozwijaniu umiejętności w zakresie deficytów wywołanych autyzmem. Należą do nich: wchodzenie w relacje, komunikacja oraz elastyczne myślenie. Celem podejmowanych działań jest osiągnięcie w pełni satysfakcjonującego życia, opartego na serdecznych relacjach, posiadaniu rodziny oraz samodzielności, jaką daje praca zarobkowa Terapia prowadzona jest przez rodziców, których działania są nadzorowane przez konsultanta RDI. Ich podstawą jest tzw. uczestnictwo prowadzące. Wykorzystuje ono intuicję rodzica i jego zaangażowanie w relacje z dzieckiem podczas rozwiązywania problemów. Rodzic tworzy sytuację, wyzwanie, które wymusza poszukiwanie rozwiązań. Pozwala dziecku na samodzielne ich poszukiwanie, udzielając w razie potrzeby odpowiednich wskazówek TEACCH (Treatment and education of autistic and related communication handicapped children) Jest to całościowy program, który opiera się na założeniu, że należy zarówno przybliżać i tłumaczyć środowisko zewnętrzne osobom z autyzmem, jak i wpływać na nie w taki sposób, aby było ono bardziej zrozumiałe dla nich. Celem programu jest zwiększenie samodzielności dziecka oraz włączenie go w ogólnodostępny system nauczania Podstawą podejmowanych działań jest stworzony dla dziecka zindywidualizowany program terapeutyczny. Uwzględnia on wiek, umiejętności oraz zainteresowania i potrzeby dziecka. W tej metodzie posługujemy się technikami, które rozwijają umiejętności i pozwalają na ich wykorzystywanie w jak najbardziej samodzielny sposób. Są nimi np. organizacja fizycznego otoczenia, stawianie jasnych i wyraźnych oczekiwań, a także używanie wizualnych pomocy dydaktycznych Terapia behawioralna – Stosowana Analiza Zachowania (SAZ) Jest to metoda oparta na stosowaniu wzmocnień pozytywnych i negatywnych. Jej celem jest wzmocnienie zachowań pożądanych oraz wygaszenie zachowań nieakceptowanych społecznie Metoda oparta jest na szczegółowo opisanych instrukcjach postępowania. Ich przedmiotem jest dokładnie dobrany do preferencji dziecka system nagród oraz czas nagradzania. Ważnym elementem terapii jest również zindywidualizowany system motywacji, opisany i wdrażany przez terapeutę w stosunku do dziecka