Nadwaga i otyłość u dzieci i młodzieży Opracowała: dr Dorota Wiśniewska, dyplomowany dietetyk, absolwentka Wydziału Nauki o Żywności na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie oraz Akademii Morskiej w Gdyni, entuzjastka i praktyk diety ketogenicznej Z roku na rok w Polsce przybywa dzieci z nadwagą i otyłością. Tendencja ta widoczna jest także w innych krajach, a problem narasta w zastraszającym tempie. Obecnie co dziesiąte dziecko w wieku szkolnym ma kłopoty z utrzymaniem prawidłowej wagi. Liczba otyłych dzieci (powyżej 5. roku życia) i młodzieży wzrosła od 1975 r. z 11 mln do 124 mln w 2016 r. Ponadto aż 213 mln dzieci i młodzieży miało nadwagę. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) alarmuje, że jeśli sytuacja się nie zmieni, to do 2025 r. na świecie będzie 70 mln dzieci do 5. roku życia z nadmierną masą ciała. Obecna sytuacja związana z pandemią tylko pogłębia już istniejący problem. Epidemia otyłości Niekontrolowana nadwaga i otyłość prowadzi do rozwoju wielu chorób cywilizacyjnych m.in. insulinooporności, cukrzycy typu 2, chorób układu sercowo-naczyniowego, nowotworów, zespołu policystycznych jajników itd. Nadmiar tkanki tłuszczowej to również problem psychofizyczny, wywołujący zwyrodnienie stawów, brak akceptacji, niskie poczucie własnej wartości, depresję, izolację. Najczęstszą przyczyną otyłości u dzieci i młodzieży jest wysokowęglowodanowa dieta oraz brak aktywności fizycznej. Polskie dzieci fatalnie się odżywiają, ponad połowa z nich nie ma w codziennej diecie warzyw. W ich żywieniu dominują węglowodany, rafinowane tłuszcze roślinne, wysoko przetworzona żywność, słodycze, słone przekąski, fast foody oraz słodkie napoje. Do tego dochodzi brak codziennego ruchu, który jest istotny dla prawidłowego rozwoju. Aktywność fizyczna została zastąpiona oglądaniem telewizji i korzystaniem z internetu. Większość rodziców o otyłości swoich dzieci dowiaduje się w gabinecie lekarskim. Osobiście uważam, że otyłość to choroba, która rozwija się bardzo długo, a większość jej przyczyn można z łatwością wyeliminować. Poniżej znajdą Państwo listę złożoną z 10 najczęściej popełnianych błędów, które mogą być przyczyną nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży. 10 przyczyn nadwagi i otyłości u dzieci: 1. Spożywanie niezdrowych produktów Do takich produktów zaliczyć można przetworzoną żywność w postaci serwowanych słodyczy, napojów gazowanych, soków i soczków bogatych we fruktozę, syrop glukozowo-fruktozowy i sacharozę. Do tej grupy dodać można również fast foody takie jak np. pizza, frytki, chipsy, krakersy itd., które są bogate w tłuszcze trans. Konsekwencją spożywania takich produktów jest uszkodzona wątroba, co prowadzi do otyłego, cały czas głodnego, chorego metabolicznie dziecka. 2. Niedobory żywieniowe Posiłki spożywane przez dzieci i młodzież są ubogie w składniki odżywcze, tj. witaminy, minerały, niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe, dobrej jakości tłuszcze i białka. Posiłki przygotowywane na bazie białej mąki, na rafinowanym tłuszczu, doprawiane dużą ilością cukru, doprowadzają do niedożywienia. Skutkiem jest wzmożony apetyt, gdyż niedożywiony organizm zaczyna szwankować, rozregulowuje się układ hormonalny. W organizmie zaburzony jest wówczas poziom insuliny, leptyny i kortyzolu, hormonów mających wpływ na nasz apetyt, zawartość tkanki tłuszczowej, a tym samym wagę. Założenie, że kaloria to kaloria, nieważnie, czy pochodzi z węglowodanów, białek czy z tłuszczu – jest założeniem błędnym i jednym z najczęściej występujących przyczyn otyłości i nadwagi w naszym społeczeństwie. Na kaloryczną wartość jedzenia wpływa wiele czynników biologicznych. Niektóre hormony i enzymy bardziej sprzyjają spalaniu tłuszczów niż węglowodanów, a pewne tłuszcze przyspieszają przemianę materii. 3. Podjadanie między posiłkami Problem ten związany jest z punktem pierwszym i drugim. Brak odpowiednio zbilansowanego, pod względem zawartości odpowiedniej ilości dobrej jakości węglowodanów, białek i tłuszczy, posiłku prowadzi do podjadania kalorycznych przekąsek. A te są najczęściej bogate w węglowodany, przez co pobudzają jeszcze bardziej apetyt na słodkie czy też słone przekąski. Napędza to spiralę ciągłego podjadania. 4. Nieregularność posiłków Częstotliwość posiłków reguluje metabolizm, co jest związane z naszym rytmem dobowym (zegarem biologicznym). Nasze komórki, a tym samym organy, funkcjonują na podstawie zegara biologicznego, regulowanego przez światło słoneczne. Każdy organ ma swoje godziny pracy i odpoczynku. Najważniejszym narządem uczestniczącym w przemianie materii jest wątroba. Na jej prawidłową pracę ma wpływ częstotliwość oraz jakość posiłków. Regularne posiłki oraz zjadanie większych posiłków w pierwszej połowie dnia sprzyjają prawidłowej pracy wątroby. Z kolei przejadanie się w drugiej połowie dnia lub najadanie się na noc osłabia jej pracę. To, co zostanie zjedzone w późnych godzinach wieczornych odłoży się w postaci tkanki tłuszczowej. Dla zachowania zdrowia i szczupłego wyglądu niezwykle ważne jest więc, aby dzieci i młodzież spożywały cztery posiłki w ciągu dnia, najlepiej o tych samych godzinach i nigdy rezygnowały ze śniadania. 5. Brak kontroli Jeśli dziecko zamiast pełnowartościowego śniadania dostanie pieniądze na jego zakup, to nie mamy wpływu na to, co kupi i zje. Może się okazać, że kupi słodkie przekąski w postaci pączka lub słodkiego batona, a w konsekwencji (oprócz kalorii) nie dostarczy sobie nic wartościowego. Kiedy organizm otrzymuje tylko czystą energię, bez witamin i minerałów, ma ogromne problemy z jej przetwarzaniem i wchłonięciem, w efekcie łatwo obrasta w tłuszcz. To właśnie dlatego wiele dzieci, pomimo tego, że nie je dużo, to jednak tyje. Spowodowane jest to bardzo niską jakością żywienia, w którym zamiast cennych składników odżywczych dominują jedynie puste kalorie i bezwartościowe dodatki. Jak stwierdzono na podstawie analiz żywieniowych przeprowadzonych przez Centrum Dobry Dietetyk, w grupie dzieci poniżej 15. roku życia ponad 40 proc. dostarczanej dziennie energii pochodzi ze słodyczy lub słonych przekąsek. 6. Brak ruchu Siedzący tryb życia to jedna z głównych przyczyn otyłości. Związek ruchu z masą ciała i zdrowiem nie jest taki prosty, jakby się wydawał. Nie chodzi tylko o spalanie kalorii. Aktywność fizyczna wpływa na cały organizm oraz psychikę, poczynając od spalania nadmiaru kalorii, poprzez prawidłowe trawienie, kończąc na wyregulowaniu apetytu. Otyłe dzieci unikają aktywności fizycznej, są częściej zwalniane z zajęć wychowania fizycznego niż dzieci szczupłe, co nie jest najlepszym rozwiązaniem. Zajęcia fizyczne powinny być odpowiednio dobrane do możliwości dziecka, zwłaszcza tego z nadwagą i otyłością. U dzieci i młodzieży, które preferują siedzący tryb, a potem odpoczywają w tej samej pozycji, nadwaga jest dużo większa, a konsekwencje zdrowotne bardziej poważne. 7. Nadwaga rodziców Jeśli rodzice są otyli, to istnieje duże prawdopodobieństwo (nawet 70 proc.), że dzieci również takie będą. Dlaczego tak się dzieje? Po prostu dziedziczymy pewne nawyki. Jeśli mama z tatą odżywiają się chaotycznie i nie zwracają uwagi na to, co jedzą, to trudno wymagać od dziecka prawidłowych nawyków żywieniowych. Przykład zawsze idzie z góry, w tym wypadku – od rodziców. Zachowanie żywieniowe dzieci są na ogół lustrzanym odbiciem tego, co robią i jedzą rodzice. To w domu przy rodzinnym stole dzieci uczą się, co i ile jeść. 8. Nagradzanie jedzeniem Dorośli często traktują jedzenie (zwłaszcza słodycze) jako formę nagrody za poprawne zachowanie, wyniki, sukcesy lub sposób na poprawę nastroju. W efekcie dzieci uczą się złych nawyków, słodycze kojarzą z przyjemnością, relaksem itd. W momencie podwyższonego stresu czy niepowodzenia częściej będą wtedy sięgać po słodkie przekąski. 9. Palenie i stan zdrowia matki w ciąży Palenie tytoniu przez matkę w czasie ciąży podwaja ryzyko nadwagi u dzieci w wieku 4–5 lat. Również cukrzyca ciążowa niesie ze sobą ryzyko, że dziecko w przyszłości będzie borykało się z nadwagą czy otyłością. 10. Brak odpowiedniej ilości i jakości snu Mottem wielu dietetyków jest stwierdzenie, że „dieta to nie wszystko”, ważny jest bowiem nie tylko sposób odżywiania, ale również ogólny tryb życia. Istotne dla naszego zdrowia i witalności jest także to, co robimy poza dietą. W organizmie osoby, która śpi za krótko i w nieodpowiednich godzinach, zachodzą niekorzystne zmiany metaboliczne. Niewyspany, zmęczony organizm ma bowiem tendencję do zjadania większej ilości śmieciowego jedzenia. Podsumowanie W przypadku dzieci nie stosuje się typowych diet odchudzających. Dlatego też nie można odchudzać dzieci na własną rękę. To proces znacznie trudniejszy niż w przypadku dorosłych. Dziecko, które rośnie i rozwija się, nie może mieć deficytu energetycznego. Należy zapewnić mu odpowiednią podaż energetyczną, wyeliminować powyżej opisane błędy i dostarczyć dobrej jakości składniki odżywcze. W przypadku nastolatków można zastosować niewielki deficyt kaloryczny. Bibliografia: • http://www.who.int/end-childhood-obesity/facts/en/ (dostęp: 15.03.2021). • http://www.who.int/end-childhood-obesity/news/new-estimate-child-adolescent-obesity/en/ (dostęp: 15.03.2021). • https://www.oecd.org/els/health-systems/Obesity-Update-2017.pdf (15.03.2021). • M. Jarosz, J. Charzewska i in., Stan odżywienia dzieci i młodzieży szkolnej w Polsce – badania w ramach projektu KIK/34 „Zachowaj Równowagę” realizowanego w Szwajcarsko-Polskim Programie Współpracy. „Żywienie Człowieka i Metabolizm” 2016, nr 43(4). • H. Weker, M. Barańska i in., Nutrition of infants and young children i Poland – Pitnuts 2016. „Dev Period Med.”2017, nr 21(1).