Grupy socjoterapeutyczne w praktyce poradni Opracowała: Elżbieta Gofron, certyfikowany Edukator Pozytywnej Dyscypliny z akredytacją Positive Discipline Association, absolwentka Nauk o Rodzinie, pedagog resocjalizacyjny, pracuje na co dzień w organizacji pozarządowej działającej na rzecz dzieci i rodzin Rozwijanie kompetencji społecznych to obok edukacji i odkrywania osobistych talentów niewątpliwie najważniejsze zadanie rozwojowe okresu dzieciństwa i adolescencji. Stwarzanie możliwości zdobywania wiedzy jest domeną placówek oświatowych, działających zgodnie z określonymi standardami. Odkrywanie potencjalnych zdolności i zachęcanie do rozwijania zainteresowań w znaczącym stopniu zależy od inspiracji bliższego i dalszego otoczenia. Sfera umiejętności społecznych to rzeczywistość na tyle złożona i zależna od tak wielu indywidualnych uwarunkowań, że nie sposób jednoznacznie wskazać środowiska w pełni odpowiedzialnego za optymalne kształtowanie tych umiejętności. Niewątpliwie jednak poradnia psychologiczno-pedagogiczna, jako organ ściśle współpracujący ze szkołą i rodziną, może przyczynić się do wspierania rozwoju społecznego dziecka. W szerokim wachlarzu propozycji poradni w tym obszarze wyróżniają się programy grup socjoterapeutycznych i psychoedukacyjnych. Dla kogo? Rozwijanie kompetencji społecznych to droga prowadząca do dojrzałej osobowości, a co z tym związane, również do budowania bardziej satysfakcjonujących relacji międzyludzkich. Grupy socjoterapeutyczne to propozycja przede wszystkim dla dzieci wykazujących różnorodne problemy z zachowaniem, np. dla: • dzieci wycofanych, • nieśmiałych, • odrzucanych przez otoczenie, • agresywnych. Mimo to warto pamiętać, że wartość wynikająca z profesjonalnie poprowadzonych warsztatów socjoterapeutycznych może być istotna dla każdego, kto podda się procesowi grupowemu. Istotą socjoterapii jest organizowanie (w ramach regularnych spotkań) takich sytuacji społecznych, które dostarczą uczestnikom doświadczeń korekcyjnych, będących przeciwieństwem doznanych urazów, umożliwią odreagowanie napięć emocjonalnych, będą sprzyjać uczeniu się nowych umiejętności, które są niezbędne w życiu społecznym, a tym samym pomogą ich uczestnikom w możliwie jak najszerszym zakresie zmienić błędne sądy poznawcze na temat samych siebie oraz innych osób. Diagnoza potrzeb Działania socjoterapeutyczne są zależne od diagnozy potrzeb i rozpoznania sytuacji dziecka. Istotne będą wówczas takie działania jak np. zbadanie przyczyn zaistniałych trudności i ewentualna eliminacja czynników szkodliwych, tkwiących choćby w środowisku ucznia. Jednak to ostatnie nie zawsze jest możliwe, co może negatywnie wpłynąć na skuteczność działań socjoterapeutycznych. Poznanie siebie, swoich mocnych i słabych stron, talentów i zdolności, budowanie poczucia własnej wartości, rozpoznawanie oraz nazywanie emocji swoich i innych ludzi, stawianie granic, przełamywanie własnej nieśmiałości, radzenie sobie ze stresem, samodzielne podejmowanie decyzji i branie za nie odpowiedzialności – to tylko wybrane umiejętności, które można wypracować w trakcie procesu socjoterapeutycznego. W kierunku samoświadomości Można wskazać trzy rodzaje celów spotkań grup socjoterapeutycznych: • terapeutyczne – są realizowane poprzez tworzenie sytuacji społecznych, które dostarczają członkom doświadczeń korekcyjnych, tj. opozycyjnych do doświadczeń, kompensujących trudne przeżycia, prowadzących do uwolnienia się od przykrych napięć emocjonalnych, a także sprzyjających skutecznemu i aktywnemu uczeniu się nowych umiejętności społecznych, • edukacyjne – koncentrują się na poznaniu skutecznych sposobów radzenia sobie z problemami, rozwiązywania konfliktów, uczeniu się rozpoznawania różnych stanów emocjonalnych, identyfikowaniu mechanizmów uzależnień itd., • rozwojowe – dotyczą podejmowania wyzwań adekwatnych do odpowiedniej fazy rozwojowej, w ramach której dla prawidłowego funkcjonowania ważne jest zaspokajanie konkretnych potrzeb emocjonalnych. Ważne! Warto wspomnieć, że cel edukacyjny realizowany jest poprzez zwiększanie poziomu wiedzy o własnej osobie, a także o innych ludziach, co znacząco ułatwia lepsze rozumienie świata społecznego oraz wpływa na zmianę własnego zachowania. Ponadto wzmacnia emocjonalność, a tym samym zwiększa odporność na ewentualne urazy psychiczne, które mogą spotkać dziecko w przyszłości. Ramy bezpieczeństwa Aby umożliwić osiągnięcie założonych celów socjoterapii, prowadzący zobligowani są do przestrzegania określonych reguł, wspierających terapeutyczny wymiar spotkań. Przedstawiamy je poniżej w kilku punktach. 1. Zasada afirmacji Dotyczy stworzenia takiej atmosfery w relacjach, która pozwoli na dostrzeganie i podkreślanie pozytywnych cech i zdolności uczestników. Jest to możliwe, gdy zadbają oni o komunikację pozbawioną ocen, krytyki czy akcentowania błędów. Koncentracja na pozytywnych cechach, dążeniach i osiągnięciach będzie natomiast pierwszym krokiem do podnoszenia samooceny. Afirmacja to istotna przeciwwaga do krytyki doświadczanej przez dzieci w rodzinie czy szkole. Pozwala ona wyjść z obronnej pozycji zamknięcia w sobie, odblokowuje możliwość zmiany przekonań o sobie. Niebagatelną rolę odgrywa tu prowadzący, który modeluje sposób komunikacji w grupie i przejmuje odpowiedzialność za wygaszanie zachowań deprecjonujących pozycję innych osób. Atmosfera wzajemnego wsparcia to klucz do dalszej skutecznej pracy grupowej. 2. Zasada bliskości Odnosi się do jakości relacji prowadzącego z poszczególnymi uczestnikami, którzy mają większe szanse na głębszą pracę nad swoimi trudnościami zwłaszcza wtedy, gdy otrzymają wsparcie ze strony znaczącej dla nich osoby dorosłej. Kiedy socjoterapeuta dostrzega indywidualność uczestników, a oni zauważają rzeczywiste zainteresowanie swoimi problemami – relacja terapeutyczna może być autentyczna. Brak formalnego dystansu, niepowielanie niewłaściwych stereotypów, dotyczących relacji dziecko–dorosły, mogą sprzyjać zniwelowaniu wadliwych sądów poznawczych i stworzeniu szansy na odreagowanie negatywnych przeżyć. 3. Zasada otwartości Przyczynia się do jasnego wyrażania myśli i przyjmowania informacji zwrotnych. Uczestniczy z jednej strony mają możliwość bezpiecznego ujawniania ważnych dla siebie spraw, z drugiej zaś dbają o komfort dzielenia się doświadczeniami przez innych ludzi poprzez zachowanie zasad poufności. Taka postawa otwiera drogę do wyjścia z izolacji, umożliwia wypracowanie optymalnych granic w relacjach z otoczeniem, przyczynia się do rozwijania postawy empatii i gotowości do wspólnego rozwiązywania problemów. Efektem realizacji tej zasady może być stopniowe odbudowanie zaufania do świata, tak istotne dla osób z traumatycznymi przeżyciami. 4. Zasada istnienia norm Zadaniem socjoterapeuty jest wprowadzenie reguł porządkujących, organizujących i strukturalizujących przebieg zajęć. Istotne jest to, aby normy były zrozumiałe dla dzieci, akceptowane przez nie, aby przede wszystkim umożliwiały dzieciom przeżycie pozytywnych doświadczeń, a także realizację celów stawianych przed zajęciami socjoterapeutycznymi. Można tu mówić o normach formalnych zawartych w kontrakcie terapeutycznym, który powinien być tworzony przy współudziale członków grupy, tak aby mogli się oni z nimi utożsamiać i rozumieć ich celowość. Uczestnicy muszą odczuć, że reguły panujące na zajęciach nie są wymierzone przeciw nim, nie stanowią też wyrazu nieograniczonej władzy dorosłych, lecz są wyrazem życzliwości i troski, są po to, by dzieci mogły czuć się dobrze i bezpiecznie. Przestrzeganie tej zasady koryguje zachowania związane z nieprzestrzeganiem dyscypliny przez dziecko, co w kontekście zaburzeń zachowania ma szczególne znaczenie. Szeroki wachlarz metodyczny Charakterystyczna dla socjoterapii jest różnorodność stosowanych metod oddziaływania. Ich dobór zależy w dużej mierze od potrzeb grupy docelowej, ale także od samego prowadzącego, który działa w określonym kierunku terapeutycznym i koncentruje się na specyficznych dla niego wskazaniach. Podejście psychodynamiczne, terapia Gestalt, orientacja behawioralna, terapia ericksonowska, poznawcza bądź humanistyczna – to główne kierunki oddziaływań terapeutycznych, z których każde koncentruje się na nieco innym aspekcie funkcjonowania społeczno-emocjonalnego człowieka. W związku z tym socjoterapia może skupiać się na wewnętrznych konfliktach, rozpoznawaniu utrwalonych nawyków, poszukiwaniu błędnych schematów myślowych, rozwoju osobowości lub też na próbie zauważenia nieświadomych gier psychologicznych w komunikacji z innymi. Pochodną tego będzie także dobór form działania adekwatny do potrzeb uczestników oraz wizji socjoterapeuty. Do najczęściej stosowanych sposobów oddziaływania korekcyjnego należą np.: • burza mózgów, • debata, • arteterapia, • terapia zabawą, • psychodrama, • trening interpersonalny, • elementy analizy transakcyjnej. W ciągłym procesie Zajęcia socjoterapeutyczne podlegają zasadom procesu grupowego, który przechodzi rożne fazy. Na jego dynamikę składają się jawne i ukryte zjawiska, które wspólnie tworzą treść sesji. Te pierwsze mają postać ustrukturalizowanych spotkań grupowych, których bazą są odpowiednio dobrane gry, zabawy i ćwiczenia, wynikające z wcześniej określonego celu. Ciąg spotkań tworzy dynamiczną całość, na którą składają się specyficzne etapy pracy z grupą. Spotkanie otwiera najczęściej część powitalna, następnie prowadzący proponuje zabawy podnoszące poziom energii lub wyciszające – w zależności od aktualnego stanu grupy. Istotą zajęć jest psychoedukacja, która umożliwia zdobywanie doświadczeń emocjonalnych, społecznych i poznawczych. To przestrzeń do nazwania i wyrażania własnych odczuć i opinii, dostrzegania związków między wydarzeniami w grupie a życiem codziennym. Grupy socjoterapeutyczne kończą się zazwyczaj częścią podsumowującą, w ramach której uczestnicy dzielą się swoimi odczuciami dotyczącymi spotkania. „Niewidzialną” częścią spotkań grupowych będzie zaś wszystko, co dzieje się poza świadomością uczestników i jest dla socjoterapeuty źródłem wiedzy o zależnościach wynikających ze struktury grupy. Można mówić o czterech fazach rozwoju grupy: • orientacji, • różnicowania, • współpracy, • końcowej. Fazy rozwoju grupy Faza orientacji – to czas na wstępną diagnozę, często poprzedzoną indywidualną rozmową, a w przypadku ujawniającego się oporu – zawarciem indywidualnego kontraktu. Na tym etapie terapeuta wraz z grupą buduje wspólny kontrakt. Najważniejszym zadaniem w ciągu kilku pierwszych sesji jest wypracowanie spójności grupy, np. przez wypowiedzi terapeuty odnoszące się do większości grupy, dotyczące poszukiwania tego, co wspólne. Fazę tę charakteryzuje fasadowość zachowań (zakładanie różnych „masek”), określanie swoich relacji wobec innych członków grupy, formułowanie oczekiwań nie wprost wobec terapeuty. Uczestnicy usilnie unikają wzrostu napięcia i dążą do poszukiwania podobieństw i niwelowania różnic. Pojawiają się typowe dla tej fazy role. Niektórzy członkowie pragną przejąć kontrolę nad grupą, inni poszukują wsparcia, pozostali zabiegają o sympatię lub też podkreślają swoją odrębność np. przez demonstracyjne milczenie czy kwestionowanie wypowiedzi innych. Na tym etapie poszczególne osoby zdobywają wstępną identyfikację z grupą, koncentrują się wokół tych samych celów, podobieństw lub wspólnego wroga. Faza ta pomaga w zbudowaniu spójności grupy, co umożliwi przejście do najbardziej energetycznej fazy różnicowania. Faza różnicowania – w tym stadium ujawniają się różnice między poszczególnymi członkami grupy, które mogą wywoływać złość i budować antagonizmy. Na tym etapie frustracja jest kierowana również na prowadzącego, który, w rozumieniu uczestników, nie spełnia pokładanych w nim oczekiwań. Ten swoisty kryzys, będący efektem konfrontacji w różnorodności, wymaga skupienia się na aktualnych emocjach, a jego przepracowanie owocuje uczeniem się nowych umiejętności społecznych, przeformułowaniem ról na bardziej konstruktywne, stabilizacją pozycji prowadzącego, stworzeniem poczucia bezpieczeństwa i spójności grupy. Faza współpracy – to kolejny krok pracy grupowej. Po okresie kryzysu uczestnicy stają się bardziej otwarci w komunikowaniu swoich emocji, testują zdobyte umiejętności, szukają rozwiązań kompromisowych, starają się aktywnie słuchać i wchodzić w konfrontację w sposób nieraniący innych. Jest to najbardziej owocny etap pracy grupowej. Faza końcowa – etap ten obfituje w różne emocje, które są związane ze zbliżającym się rozstaniem. Smutek, niepokój, rozczarowanie, potrzeba kontynuowania relacji są najczęściej spotykanymi reakcjami, które wynikają z finalizacji procesu grupowego. Na tym etapie terapeuta skupia się na wsparciu w ujawnieniu obciążających uczuć. Temat rozstania i wynikającej z niego straty to ważny wątek, który powinien wybrzmieć. Dzięki temu doświadczenie rozstania zostanie niejako „oswojone” i nie pozostawi w uczestnikach raniących śladów. Podsumowanie Proces grupowy to szereg zmian zachodzących między uczestnikami w obszarze odczuwanych emocji, regulowania norm zachowania i stymulowania sposobu postrzegania świata. Obok relacji terapeutycznej i doboru metod oddziaływania ma on kluczowe znaczenie w osiąganiu efektów pracy socjoterapeutycznej. Dlatego tak istotne są działania podejmowane w poradni, by takie grupy tworzyć w celu udzielenia wsparcia dzieciom i młodzieży. Bibliografia: • E. Grudziewska, Socjoterapia w pracy z dziećmi i młodzieżą, Programy zajęć Cz. II, Warszawa 2015. • A. Kozak, Proces grupowy. Poradnik dla trenerów, nauczycieli i wykładowców, Gliwice 2014. • R. Szczepanik, A. Jaros, Techniki socjoterapeutyczne w pracy z dzieckiem agresywnym, Łódź 2016.