Odporność psychiczna u dzieci i młodzieży Opracował: Ryszard Spychalski, psychoterapeuta, wykładowca, nauczyciel metody otwartego dialogu Zdrowie psychiczne ma każdy z nas – czasem lepsze, czasem gorsze. Wszyscy wiemy, że życie nie jest złożone z samych pozytywnych zdarzeń, podobnie nie jest pasmem samych nieszczęść. Zdarzenia dobre i złe, stany zdrowia i choroby przeplatają się więc nieustannie. Każdy potrafi przywołać w pamięci zdarzenia, które powodują błysk w oku i uśmiech na twarzy, np. momenty związane z radością, poczuciem siły, spełniania, nadziei czy szczęścia. W jaki sposób można więc wzmacniać kompetencje psychiczne dzieci i młodzieży, by te nabrały tzw. odporności i lepiej radziły sobie w trudnych sytuacjach? Siła wspomnień Podczas szkoleń o zdrowiu psychicznych przeprowadzam wśród uczestników ćwiczenie, które polega na przywołaniu pozytywnego wspomnienia, zdarzenia ze swojego życia, następnie emocji, które temu zdarzeniu towarzyszyły. Za każdym razem w chwili powrotu wspomnień i towarzyszącym im uczuć, twarze uczestników warsztatu zmieniają się, pojawia się na nich radość lub spokój, albo zadowolenie. Przywołanie pozytywnych wspomnień przywołuje dodatkowe szczegóły, intensyfikuje odtwarzany obraz. Są oczywiście takie wspomnienia, o których wolelibyśmy nie pamiętać, a odtworzenie ich w pamięci przywołałoby emocje towarzyszące sytuacji, np. cierpienie, ból psychiczny, złość lub bezradność. Emocje związane z przeżyciami, nawet te najsilniejsze nie trwają jednak wiecznie, odchodzą i są wypierane są przez nowe, związane z nowymi sytuacjami. Wiemy, iż optymiści widzą w swoim życiu więcej zdarzeń pozytywnych, a co z tym związane odczuwają więcej pozytywnych emocji, pesymiści częściej przywołują zdarzenia i emocje negatywne. Jak jednak poradzić sobie z przeciwnościami losu i przezwyciężyć niechciane emocje? Sposoby radzenia sobie z trudnościami Każdy robi to w nieco inny sposób, dlatego warto odpowiedzieć sobie na pytanie – co robię kiedy jest mi źle? Choć każdy ma inny, indywidualny zestaw sposobów radzenia sobie z trudnymi sytuacjami, są one powtarzalne, zmieniają się podczas całego życia, możliwe jest uczenie się nowych i zaniechanie nieskutecznych lub destrukcyjnych metod. Wśród popularnych sposobów radzenia sobie z trudnościami znajdują się m.in.: • wysiłek fizyczny, ulubiony sport, • muzyka, • wygadanie się osobie bliskiej lub całkiem nieznanej, aby zrzucić z siebie ciężar lub usłyszeć radę, • dążenie do rozwiązania problemu, • rzucenie się w wir obowiązków lub pracy, • zajęcie się czymkolwiek, • nagradzanie się, prezent dla siebie, np. zakupy, przekąska, deser, • przespanie problemu, • racjonalizacja, • szukanie siły w wierze, • wiara w magiczne działanie przedmiotów lub siłę pozytywnego myślenia, • medytacja. Opisane sposoby radzenia sobie w trudnych sytuacjach to przykłady tzw. kompetencji psychicznych, generalnie uważanych za pozytywne. Są wśród nich także te, które powszechnie uważane są za negatywne, np.: • alkohol, • narkotyki, • różne formy agresji, • objadanie się, • impulsywne niekontrolowane zakupy, • rozładowanie emocji przez wyżycie się na kimś, • sprowokowanie awantury, kłótnie, bójki, upokorzenie innej osoby itd. Naturalna potrzeba pomocy Kiedy zauważamy u ucznia destrukcyjne sposoby radzenia sobie z problemami życia codziennego, naturalnie uruchamia się w nas potrzeba pomocy. Wyobraźmy sobie nastolatka (dla przykładu niech to będzie Adam, lat 14), który kiedy staje w obliczu stresującej sytuacji, sięga po alkohol, narkotyki, zakłada słuchawki na uszy, odcinając się od świata, a gdy ktoś próbuje do niego dotrzeć, reaguje silną agresją, a następnie autoagresją. Zdrowy rozsądek podpowiada osobie pomagającej odcięcie u nastolatka najbardziej destrukcyjnych mechanizmów obronnych, czyli alkoholu i narkotyków. Wówczas w sytuacji stresowej jedynymi narzędziami radzenia sobie, jakie pozostaną naszemu bohaterowi, będzie odcięcie się, agresja, sen i izolacja. Oczywiście nie znaczy to, iż mamy pozostawić go z kompletem destrukcyjnych mechanizmów obronnych, ale zanim odbierzemy jedne, należy zawsze zaproponować inne (zmodyfikowany wariant „B”). W sytuacji ekstremalnej Sytuacja lub cały zestaw zdarzeń mogą sprawić, iż wszystkie negatywne emocje człowiek odczuje znacznie intensywniej niż dotychczas, a posiadane metody radzenia sobie z ciężkimi przeżyciami nie wystarczą, kiedy intensywność niemiłych zdarzeń przygniata i paraliżuje. W takim momencie sprawdzone metody na trudną sytuację zawodzą, powodując, że nie tylko taka osoba nie pójdzie np. pobiegać, ale nie będzie miała nawet siły i motywacji wyjść z domu. Nie pomoże wygadanie się komuś, gdyż nie będzie chęci spotkania się z kimś ani sięgnięcia po telefon, żeby zadzwonić. Nie pomoże zjedzenie czekolady, bo myśl o niej wywoła np. mdłości. Oczywiście, im większym wachlarzem możliwości dysponujemy, tym większa szansa na utrzymanie równowagi psychicznej. Kiedy jednak zasoby nie wystarczają, dochodzi do kryzysu psychicznego, z którego bez wsparcia specjalisty sami nie wyjdziemy. Rozwijanie kompetencji psychicznych u dzieci i młodzieży W ciągu ostatnich 20 lat powstało wiele programów skutecznie rozwijających umiejętności społeczne, identyfikację własnych uczuć, rozwijających empatię oraz asertywność u dzieci w różnym wieku oraz u młodzieży. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej działające w Warszawie przygotowało program pt. Dla wszystkich starczy miejsca pod wielkim dachem nieba Anny Grządkowskiej i Magdaleny Pietrzak-Kurzak, przeznaczony dla 6-latków. W trakcie 21 spotkań odbywających się dwa razy w tygodniu, w formie zabawy budowany jest fundament wiedzy, na którym tworzą się kompetencje psychiczne. Program koncentruje się na: • rozwijaniu umiejętności współpracy w grupie, • aspekcie różnorodności i indywidualności, • wyrażaniu uczuć i przemyśleń w oparciu o empatię, • asertywności, • ćwiczeniu sprawności słuchowo-wzrokowo-ruchowej oraz koncentracji uwagi. Innym przykładem oferty adresowanej do młodszych dzieci jest popularny program Przyjaciele Zippiego. Jest on skierowany do dzieci w wieku od 5 do 9 lat. Organizacja charytatywna Partnership for Children opracowała polską wersję zajęć, której istotnym elementem są szkolenia dla nauczycieli-trenerów, zapewniające zachowanie odpowiedniego standardu zajęć. W trakcie roku szkolnego dzieci podczas 24 spotkań poznają sposoby radzenia sobie z trudnościami i przeciwnościami. W latach 2013–2018 Fundacja Concordia realizowała na terenie Wielkopolski i Dolnego Śląska mój autorski program budowania kompetencji psychicznych skierowany do uczniów istniejących wówczas gimnazjów i szkół średnich. W trakcie cyklicznych spotkań młodzież poznawała zależności między zachowaniem a emocjami, teorię błędów poznawczych, rolę higieny psychicznej, strategię budowania kompetencji psychicznych, niszczącą siłę stygmatyzacji oraz możliwości wsparcia w sytuacji kryzysu psychicznego i podstawowe zagadnienia z zakresu zdrowia psychicznego. Zajęcia odbywały się w formie spotkań, wykładu i dyskusji o różnorodności, odmienności, podejściu do kryzysów psychicznych na przestrzeni epok. Młodzież poznawała historię psychiatrii w czasach nowożytnych, mogła zmierzyć się z własnymi przekonaniami na temat osób chorych psychicznie, zidentyfikować swoje sposoby radzenia sobie z trudnymi sytuacjami, jak również poznać teorię kryzysów psychicznych oraz możliwych dróg pomocy. Wsparcie sieci społecznej Odporność psychiczna to nie tylko wiedza na temat radzenia sobie z trudnymi sytuacjami. W latach 70. Aaron Antonovsky w swojej teorii salutogenezy, szukając czynników wpływających na funkcjonowanie w dobrostanie psychofizycznym, zwracał uwagę na znaczenie poczucia zrozumienia, zaradności, sensowności człowieka w świecie oraz ich wpływ na poziom koherencji oraz Uogólnione Zasoby Odpornościowe (UZO), czyli różne czynniki środowiskowe, pomagające stawić czoło wszelkim sytuacjom stresującym, m.in. dzięki przewartościowaniu i odnajdywaniu ich sensu. W przypadku zorganizowanej edukacji, istotnym elementem UZO jest wsparcie sieci społecznej. Odporność psychiczną współtworzy bowiem przynależność do grupy. Jej źródłem jest sieć społeczna (osoby, dla których jesteśmy ważni i które ważne są dla nas). Można więc zauważyć, iż istotnym elementem sieci społecznej jest miejsce nauki, zabawy i rozrywki. Poczucie więzi z grupą równoważy wiele czynników ryzyka, które mogą wpłynąć na młodego człowieka. Grupa daje bezpieczeństwo, uznanie, pozwala odgrywać określone role, współdecydować i być odpowiedzialnym, czuć się ważnym. Początek XXI w. przyniósł też zmiany w postrzeganiu dogmatu zapisanego w genach. Okazuje się, iż otoczenie może mieć wpływ na geny, nie chodzi tu o wpływ na ujawnienie predyspozycji, ale na faktyczną zmianę w genotypie. W grupach, które współtworzymy, możemy dać się złapać w pułapkę braku perspektywy. Grupa naturalnie chętniej akceptuje osoby pozytywne i otwarte, eliminując te wycofane, nieśmiałe, introwertyczne. Bezpieczny klimat społeczny Oprócz działań związanych z budowaniem i wzmacnianiem kompetencji psychicznych, z których młody człowiek będzie mógł skorzystać w razie potrzeby, niezwykle ważne jest naturalne oddziaływanie grupy, jej atmosfera, klimat środowiska wzrastania. Lepiej radzą sobie w życiu osoby, które silnie stoją na ziemi oraz potrafią dobrze określić swoje miejsce w świecie. Świat postrzegają one bowiem jako przewidywalny i zrozumiały, znają reguły nim rządzące i potrafią dzięki temu odpowiednio działać w sytuacji kryzysu. Są to osoby o jasno sprecyzowanym celu życiowym, posiadające wyznaczoną drogę do celu oraz drogi alternatywne na wypadek problemów z realizacją wcześniejszej strategii. Jak kształtuje się takie podejście do życia? Przede wszystkim w środowisku bezpiecznym, zapewniającym wsparcie i jednocześnie dającym możliwość decydowania o sobie i otaczającym świecie. Sieć społeczna oraz przestrzeń, w której funkcjonuje młody człowiek działa jak szczepionka, jeśli z przeżytych stresów i kryzysów potrafimy wyciągnąć naukę, jakąś lekcję, stają się one wzmacniającym doświadczeniem. Wsparcie rodziców, opiekunów i nauczycieli Kryzys w młodości, wymagający działania i poczucia wsparcia (asekuracji ze strony rodziców, nauczycieli, opiekunów), przynosi najlepsze efekty w dorosłości. Zagrożeniem dla młodych ludzi jest jednak system bezwzględnie ograniczający swobodę, nieuwzględniający indywidualności (lub na nią głuchy), w którym młody człowiek nie ma wpływu na wiele istotnych dla niego spraw. Dzieje się tak wówczas, gdy wsparcie zostaje wyparte przez system kontroli, a to tłamsi rozwijającą się odporność. Zwiększenie poczucia sensowności zadań wykonywanych przez uczniów w szkole zwiększa zaangażowanie w ich realizację i daje większą satysfakcję. Odporność psychiczną według Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego kształtują przede wszystkim dobre relacje z najbliższymi, dzięki którym możliwe będzie uzyskanie wsparcia w sytuacji kryzysu oraz poczucie satysfakcji z udzielania pomocy innym. Podsumowanie Kryzys psychiczny nie jest czymś, czego nie można pokonać. Jeśli nawet nie ma się wpływu na to, co przynosi los – ma się wpływ na postrzeganie sytuacji, a co z tym związane także na emocje, które się odczuwa. W moim przekonaniu szkoła (w obecnych systemie) nie ma zbyt dużego potencjału nauczenia młodych ludzi odporności psychicznej, ma jednak olbrzymie możliwości nie szkodzić, a wspierać jej budowanie i wzmacnianie. Co można zrobić, by pomóc młodemu człowiekowi dokonać zmiany w postrzeganiu trudnej sytuacji, w jakiej się znajdzie? Kilka wskazówek, jakich umiejętności warto uczyć młodych ludzi i do jakich działań ich zachęcać: 1. Ucz się tolerancji niepewności. 2. Wyznaczaj sobie realne cele, zamiast koncentrować się na celach nieosiągalnych. Zastanów się, co możesz osiągnąć teraz, by w przyszłości być bliżej swoich marzeń. 3. Koncentruj się na zadaniu, nie unikaj sytuacji trudnej, zastanów się, jak sobie z nią poradzić. 4. W stresie przyjrzyj się sobie, spróbuj zrozumieć, co naprawdę odczuwasz i dlaczego – istnieje bowiem przekonanie, że trauma może pozytywnie wzmacniać, jeśli przynosi refleksje. 5. Postrzegaj siebie pozytywnie, nie pozwól, aby sytuacja stresu wpłynęła na fałszywy, negatywny obraz twojej osoby. 6. Nie obwiniaj siebie za to, co jest od Ciebie niezależne. 7. Patrz w przyszłość optymistycznie. 8. Realizuj to, czego pragniesz, a nie obieraj drogi rezygnacji z czegoś pod wpływem lęku. 9. Zadbaj o siebie – zwracaj uwagę na swoje potrzeby i uczucia. 10. Zastanów się, jaki styl narracji dominuje w Twoim otoczeniu, gdyż jest on często istotnym wkładem w postrzeganie swojej sytuacji, np. przesadne działania skoncentrowane na obronie przed zagrożeniami z zewnątrz – paradoksalnie mogą wywoływać poczucie bycia zagrożonym. Natomiast działania skoncentrowane na ograniczeniu za wszelką cenę szkolnego stresu – mogą wywołać poczucie bycia silnie zestresowanym i straumatyzowanym z powodu sytuacji szkolnych. Bibliografia: • A. Antonovsky, Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować?, Warszawa 2005. • Ch. Berndt, Tajemnica odporności psychicznej, Kraków 2015. • A. Grządkowska M. Pietrzak-Kurzac i in., Umiejętności społeczne dzieci. Dla wszystkich starczy miejsca pod wielkim dachem nieba. Dziecko z rodziny dysfunkcyjnej, Warszawa 2006. • Przyjaciele Zippiego, https://www.pozytywnaedukacja.pl/programy/przyjaciele-zippiego/cel/34-programy/zippi/114-pfc (dostęp: 10.03.2021).