STAN PRAWNY NA 10 MARCA 2021 Krajowy Program Działań na Rzecz Równego Traktowania Opracowała: Aneta Mościcka, prawnik, z odbytą aplikacją sądową, dziennikarz od 2001 r. Autorka artykułów z zakresu prawa: pracy, BHP, cywilnego, gospodarczego, podatków, zamówień publicznych, nieruchomości. Przez 14 lat pracowała w „Dzienniku Gazecie Prawnej”, 7 lat w „Rzeczpospolitej”. Obecnie współpracuje między innymi z Wydawnictwem C. H. Beck i Wydawnictwem Wiedza i Praktyka Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 2156). Wyeliminowanie dyskryminacji z życia społecznego w Polsce, podniesienie świadomości społecznej w kwestii równego traktowania i monitoring stosowania praktyk antydyskryminacyjnych – to główne cele Krajowego Programu Działań na Rzecz Równego Traktowania na lata 2021–2030, do którego konsultacje trwały do 8 grudnia 2020 r. Krajowy Programu Działań na Rzecz Równego Traktowania opracowała pełnomocniczka rządu ds. równego traktowania. Zgodnie z Ustawą z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania celem programu jest przede wszystkim: • podnoszenie świadomości społecznej w zakresie równego traktowania, w tym na temat przyczyn i skutków naruszenia zasady równego traktowania, • przeciwdziałanie naruszeniom zasady równego traktowania, • współpraca z partnerami społecznymi, organizacjami pozarządowymi i innymi podmiotami w zakresie równego traktowania. Priorytetowymi kwestiami uwzględnionymi w projekcie są: polityka antydyskryminacyjna, praca i zabezpieczenie społeczne, edukacja, zdrowie, dostęp do dóbr kultury i usług, budowanie świadomości, gromadzenie danych, badania i koordynacja. Monitoring działania programu zostanie oparty na danych GUS, urzędów administracji oraz wynikach badań niezależnych instytucji, jak również badań zleconych przez pełnomocnika rządu ds. równego traktowania. Poprzednie edycje programu pokazały, że należy poprawić współpracę koordynatorów ds. równego traktowania w ministerstwach, kancelarii premiera i urzędach wojewódzkich. Luka płacowa Krajowy Program Działań na Rzecz Równego Traktowania kładzie nacisk na dalsze eliminowanie luki płacowej w Polsce. Zdaniem pełnomocniczki rządu ds. równego traktowania, sytuacja w kraju w zakresie zróżnicowania wynagrodzeń kobiet i mężczyzn jest dobra na tle innych wysoko rozwiniętych państw. Jednocześnie przyznaje ona, że kobiety w Polsce zarabiają średnio od 5 do 19,9 proc. mniej niż mężczyźni. Wśród czynników, które zwiększają lukę płacową wskazuje się przede wszystkim: segregację sektorową (poziomą), czyli segregację polegającą na nadreprezentacji pracy kobiet przede wszystkim w zawodach cechujących się niskimi płacami, ale także obowiązki, jakie ciążą na kobietach w związku ze sprawowaniem opieki nad dziećmi i bliskim członkami rodziny (skutkującej np. mniejszą liczbą godzin w pracy w stosunku do mężczyzn, a tym samym niższą płacą), czy segregację pionową, tj. niewielką liczbę kobiet na stanowiskach kierowniczych lub zajmowanie przez kobiety stanowisk, na których mają mniejsze szanse awansu. Zgodnie z danymi GUS luka płacowa w 2018 r. była widoczna w prawie każdej grupie zawodowej. Z danych Eurostatu wynika, że najwyższe tego rodzaju różnice odnotowano w branży: finansowej i ubezpieczeniowej (30,8 proc.), informacji i komunikacji (28,7 proc.), handlu hurtowym i detalicznym (26 proc.), górnictwie i wydobyciu (20,6 proc.). Według danych wyższą wypłatę otrzymało wówczas 16,6 proc. mężczyzn pracujących w sektorze prywatnym oraz 3,8 proc. zatrudnionych w sektorze publicznym. Z powyższych informacji łatwo wywnioskować, iż najmniejsza różnica płacowa występuje tam, gdzie pracuje najmniej kobiet np. w budownictwie czy transporcie. Według najnowszego raportu PwC „Women in Work Index 2020” wskaźnik luki płacowej w 2018 r. osiągnął w Polsce poziom 5,3 proc. Po Luksemburgu (3,9 proc.), Grecji (4,5 proc.) i Belgii (5,2 proc.), Polska jest czwartym krajem z najniższym poziomem tego parametru wśród badanych narodów. Z kolei według danych Eurostatu mamy jedną z najniższych luk płacowych w Unii Europejskiej – różnica w zarobkach wynosi 8,8 proc. na niekorzyść kobiet, podczas gdy średnia unijna to 15,7 proc. Niższy poziom tego współczynnika odnotowano tylko w Rumunii, Luksemburgu, Belgii oraz Słowenii. Niewielu pracodawców prywatnych monitoruje wysokość wynagrodzeń kobiet i mężczyzn. Z deklaracji zatrudniających wynika, że 3/5 z nich nie realizuje w ogóle takich działań. Aby zachęcać pracodawców do stosowania bardziej sprawiedliwej polityki płacowej Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej (obecnie Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej) w 2017 r. udostępniło narzędzie do mierzenia poziomu luki płacowej w formie bezpłatnej aplikacji, która umożliwia ocenę skali nierówności w miejscu pracy. Do tej pory z aplikacji korzysta ponad 9 tys. użytkowników. Czas pracy Krajowy Program Działań na Rzecz Równego Traktowania kładzie nacisk na upowszechnianie elastycznych form zatrudnienia, takich jak praca na część etatu czy praca zdalna, które wciąż nie są wykorzystywane w zadowalającym stopniu. Z danych Państwowej Inspekcji Pracy wynika, że do 24 stycznia 2019 r. elastyczny grafik w układach zbiorowych pracy wprowadziło 2830 pracodawców. W 2018 r. w Polsce zatrudnienie w niepełnym wymiarze godzin było wykorzystywane jedynie przez 6,2 proc. osób zatrudnionych, podczas, gdy średnia UE wynosiła 18,5 proc. Jednym z zadań programu jest umożliwienie pracownikowi pogodzenia pracy z opieką rodzicielską poprzez tworzenie pokoi dla rodzica z dzieckiem. Wypracowane zostaną również zmiany służące uznaniu pracy domowej kobiet sprawowanej w celu opieki nad członkiem rodziny (dzieckiem, osobą dorosłą) jako pełnowartościowej ścieżki rozwoju zawodowego. Program ma na celu promowanie zatrudniania kobiet na stanowiskach kierowniczych. Według danych Eurostatu w 2018 r. w Polsce odsetek kobiet na stanowiskach kierowniczych wyniósł 43,2 proc. i był jednym z wyższych wśród krajów UE (34,2 proc.). Wykluczenie Program przewiduje wdrożenie wsparcia dla pracodawców, których usługodawca stał się niepełnosprawny lub jest niepełnosprawny i spotyka się z barierami w miejscu pracy. Chodzi o wsparcie go w miejscu pracy, a w przypadku braku takiej możliwości – przeniesieniu na inne stanowisko u dotychczasowego zleceniodawcy. Zmiany obejmą też służbę cywilną. Ze względu na zbyt niski wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych, mało elastyczne, czasochłonne, zawiłe i głównie bazujące na wersji papierowej procedury naboru, planowane jest wdrożenie w latach 2020–2023 Elektronicznej Platformy Rekrutacyjnej Służby Cywilnej. Częścią projektu jest również podniesienie kompetencji pracowników służby zdrowia w zakresie komunikacji z pacjentami wywodzącymi się z grup narażonych na dyskryminację. Do założeń programu zaliczyć należy również: stworzenie usługi „Wyślij pismo ogólne”, dzięki której cudzoziemcy będą mogli kierować dokumenty, pisma, wnioski do urzędów w ramach tzw. logowania transgranicznego oraz dalszą działalność na rzecz zmniejszania wykluczenia cyfrowego (zwłaszcza dostępu do internetu), które dotyka aż 29 proc. Polaków. Uwagi Rzecznika Praw Obywatelskich Swoje uwagi do Krajowego Programu Działań na Rzecz Równego Traktowania na lata 2021–2030 przedstawił pełnomocnikowi rządu ds. równego traktowania Rzecznik Praw Obywatelskich Adam Bodnar. Podkreślił, że program nie odnosi się m.in. do problemów osób nieheteronormatywnych i transpłciowych, które wymagają rozwiązania. W projekcie nie uwzględniono problemów i potrzeb osób transpłciowych i interpłciowych – zarówno w zakresie zatrudnienia (program pomija problem dyskryminacji w obszarze zatrudnienia ze względu na tożsamość płciową), ochrony zdrowia, edukacji, dostępu do dóbr i usług, jak i w zakresie podnoszenia świadomości społecznej na temat równego traktowania tych szczególnie narażonych na dyskryminację grup. Adam Bodnar zaapelował o uwzględnienie w programie: • konieczności zakazu wszelkich praktyk konwersyjnych opartych na założeniu, że osoby LGBTI można „wyleczyć” z ich tożsamości, • uregulowania sytuacji prawnej osób interpłciowych, w tym wprowadzenia zakazu przeprowadzania operacji „normalizujących” płeć bez świadomej zgody, gdy taka interwencja nie jest konieczna ze względu na zagrożenie dla życia i zdrowia, • uregulowania sytuacji prawnej osób transpłciowych, tak aby przejście tranzycji prawnej i medycznej było szybkie i dostępne dla wszystkich, zgodnie ze standardem międzynarodowym. Zdaniem Adama Bodnara należy opracować kompleksową strategię przeciwdziałania przemocy ze względu na płeć, zaś powszechna edukacja antydyskryminacyjna powinna trafić do podstawy programowej. Ponadto postuluje on wprowadzenie przepisów dotyczących karalności przemocy i nienawiści ze względu na orientację seksualną i tożsamość płciową oraz płeć, wiek i niepełnosprawność. Jak wynika z badań, jedynie 5 proc. przestępstw z nienawiści jest zgłaszanych na policję. Rzecznik Praw Obywatelskich podkreślił, że program powinien uwzględniać również skierowane do Polski rekomendacje międzynarodowych komitetów. Zarzucił pełnomocniczce rządu ds. równego traktowania: brak odniesienia do sytuacji mniejszości narodowych i etnicznych, brak zadań dotyczących dyskryminacji na rynku pracy ze względu na wyznanie oraz brak określenia zmian prawnych w zakresie przeciwdziałania przemocy wobec kobiet. Adam Bodnar wskazał też, że źródłem finansowania zadań określonych w programie mają być budżety ministerstw, urzędów i samorządów, co stawia pod znakiem zapytania ich wiarygodność i oznacza, że mogą nie zostać zrealizowane. Wśród uwag warto również wymienić te dotyczące jakości materiałów edukacyjnych, które nie powinny wykluczać osób niepełnosprawnych, zaś epidemia koronawirusa pokazała, że wciąż są w tej kwestii duże braki. Program pomija problem niskiej dostępności usług opiekuńczych w gminach, zbyt małej reprezentacji kobiet w polityce i przyczyn tego zjawiska. Nakłada na wojewodów obowiązek aktywnego działanie na rzecz równego traktowania na poziomie lokalnym. Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich, powinno ono obejmować również eliminowanie uchwał o strefach wolnych od tzw. ideologii LGBT. Ponadto zwrócił on uwagę, że program nie zapewnia odpowiedniego dostępu do procedury uchodźczej w Polsce.