STAN PRAWNY NA 2 MARCA 2021 COVID-19 a zaburzenia psychiczne Opracowała: Jagna Niepokólczycka-Gac, pedagog, socjoterapeuta, wieloletni kurator społeczny sądu rodzinnego dla nieletnich, trener, współtwórca Instytutu Szkoleń Oświatowych Podstawa prawna: • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz.U. z 2017 r. poz. 1591). Psychika dziecka w wieku adolescencji jest wyjątkowo krucha i wrażliwa. Obecna sytuacja pandemiczna nie ułatwia uczniom wejścia w dorosłość. Ciągłe poczucie zagrożenia, trwała izolacja od grupy rówieśniczej, brak możliwości podejmowania typowych działań dla wieku dorastania spowodowały nasilenie niepożądanych skutków w postaci zaburzeń psychicznych. Zjawisko nasiliły problemy dorosłych, ich lęki związane z chorobą, utratą pracy, zmianą dotychczasowego trybu życia. Negatywny wpływ na psychikę dorastającej młodzieży ma również przechodzona kwarantanna, która wymusza całkowitą izolację od otoczenia. Potęguje ona często niewypowiedziane dotychczas problemy rodzinne, które eskalują w nieprzychylnym środowisku. Niejednokrotnie skutkują one rozpadem rodziny, co dodatkowo pogłębia traumę przeżywaną przez dziecko. Lęki ucznia, zwłaszcza mającego problemy edukacyjne, pogłębia niejednokrotnie myśl o powrocie do stacjonarnego nauczania, które obnaży zaległości, a jednocześnie ponownie zmusi do większego zaangażowania w proces edukacji. Wszystkie powyższe czynniki mają decydujący wpływ na nasilenie objawów zaburzeń. Tymczasem z badań prowadzonych przez fundację „Szkoła z klasą” wynika, że w szkołach brakuje specjalistów wspomagających młodzież w ich problemach emocjonalnych, a podejmowane działania są niewystarczające. Dlatego też szkoły muszą jeszcze przed pełnym powrotem do nauczania stacjonarnego wprowadzić strategiczne zmiany w pomocy psychologiczno-pedagogicznej, które pozwolą na zidentyfikowanie problemów emocjonalnych uczniów oraz udzielenie im wsparcia w sytuacji pojawienia się u nich problemów psychicznych. Zaburzenia lękowe Zaburzenia lękowe to najczęściej rozpoznawane zaburzenia psychiczne u dzieci. Ich przyczyną są uwarunkowania genetyczne, na które nakładają się warunki społeczne. Wpływ na nie mają przede wszystkim zaburzenia lękowe przejawiane przez rodziców. Dziecko uczy się od nich nastawienia do otaczającego świata, które obecnie wśród wielu dorosłych oparte jest na lęku oraz braku wiary we własne kompetencje, pozwalające na radzenie sobie z naturalnie pojawiającymi się codziennymi problemami. Ważnym elementem, który wywołuje stany lękowe, jest postawa wychowawcza rodziców. Do najbardziej destruktywnych należy styl rozciągający się pomiędzy kochającą i wrogą kontrolą. Charakteryzuje się on nadmierną opiekuńczością pozbawiającą dziecko swobody w działaniu oraz nieadekwatną krytyką jego postępowania. Zwłaszcza wroga kontrola, która zamienia wychowanie na swoistą tresurę i którą zawsze charakteryzuje przemoc psychiczna, a niejednokrotnie również fizyczna, powoduje u dziecka brak poczucia bezpieczeństwa w relacji z rodzicami, co z kolei przekłada się na jego stany lękowe. Silnym wyzwalaczem zaburzenia są traumatyczne doświadczenia, np.: utrata opiekuna, wypadek, choroba, nadużycie seksualne. To właśnie te czynniki są w przypadku uczniów mających pewne wrodzone predyspozycje silnymi wyzwalaczami zaburzeń lękowych. Zaburzenia lękowe uogólnione Jest to zaburzenie, które występuje u ok. 3–5 proc. dzieci i młodzieży. W wieku nastoletnim częściej pojawia się u dziewcząt. Przejawia się poprzez wyobrażanie sobie negatywnych scenariuszy wydarzeń, których nasilenie wywołuje u dziecka paraliżujący lęk. Wyobrażenia są często nierealne i znacznie „na wyrost”. Nastolatek często szuka np. u nauczyciela lub specjalisty zatrudnionego w szkole wsparcia. Jednak pomimo jego wyjaśnień i urealnienia obaw, uczeń uspokaja się jedynie na chwilę. Zaburzenie skutkuje nadmiernym koncentrowaniem się na stale pojawiających się lękach, które uniemożliwiają prawidłowe funkcjonowanie zarówno w aspekcie poznawczym, jak i społecznym, co znacznie wpływa na naukę i kontakty z rówieśnikami. Zespół lęku napadowego (zaburzenie paniczne) Najczęściej pojawia się w wieku dojrzewania i częściej dotyczy dziewcząt. Cierpi na niego ok. 0,5–5 proc. populacji. Objawia się bezpodstawnym napadem paniki przejawiającym się bardzo silnym lękiem, któremu towarzyszą objawy somatyczne, takie jak kołatanie serca, duszność, zawroty głowy. Dziecko ma wrażenie, że zaraz umrze, co dodatkowo wzmaga przerażenie. Do napadu może dochodzić bez przyczyny, wyzwalać go mogą też konkretne zajścia. Objawy wzmaga strach przed otoczeniem i jego reakcją na takie zdarzenie, np. śmiech i niewybredne żarty rówieśników w takiej sytuacji. Pogarsza to i tak trudne położenie ucznia, powodując nasilenie zaburzenia, a w konsekwencji cięższy przebieg i częstsze ataki. Fobie specyficzne Różnego rodzaju irracjonalne lęki do pewnego wieku są związane z fazą rozwojową i są czymś zupełnie naturalnym. Jednak wraz z dorastaniem powinny one wygasnąć. Paniczny lęk wywołany czynnikiem, który realnie nie stanowi zagrożenia, u dziecka powyżej siódmego roku życia wskazuje na fobię. Dotyka ona ok. 2,5–9 proc. dzieci, nieznacznie częściej dziewczęta niż chłopców. Irracjonalny lęk może dotyczyć wszystkich sfer życia i wyrażać się poprzez stupor, odrętwienie, wybuch płaczu, ucieczkę. Często wywołuje go nawet wyobrażenie o zagrożeniu. Dziecko stara się tak żyć, aby unikać bodźców, które wywołują u niego nieprzyjemne uczucie. Zespół lęku społecznego – fobia społeczna Irracjonalny lęk w sytuacjach społecznych w wieku poniemowlęcym jest zjawiskiem naturalnym. Wygasa on jednak naturalnie w wieku przedszkolnym. Dzieci, które po siódmym roku życia ogarnia irracjonalny strach podczas spotkań z innymi dziećmi, np. w szkole czy na podwórku, dotknięte są fobią społeczną. Paniczny lęk wywołuje u ucznia często sama myśl o spotkaniu z rówieśnikami. Uczeń obawia się sytuacji, które w jego poczuciu mogłyby narazić go na ośmieszenie lub upokorzenie. Długotrwała izolacja w domu może skutkować powstaniem powyższego zjawiska. Mutyzm wybiórczy Na mutyzm wybiórczy cierpi stosunkowo niewielu, bo ok. 0,3–0,8 proc. uczniów. Jednak charakter zaburzenia powoduje, że jest ono wyjątkowo uciążliwe. Uniemożliwia dotkniętemu nim dziecku porozumiewanie się w przeżywanych poza domem sytuacjach społecznych. Jest wynikiem zaburzeń emocjonalnych i przejawia się niemożnością mówienia poza domem. Dziecko nie mówi lub porozumiewa się z otoczeniem wyłącznie za pomocą gestów. Podczas prób nawiązania kontaktu werbalnego dziecko milczy, unika wzroku, nie wyraża emocji, śmieje się z zaciśniętymi ustami. Fobia szkolna Jest charakterystycznym przejawem kilku nakładających się na siebie zaburzeń. U ucznia obecne są objawy lęku społecznego, separacyjnego, czasem lęku uogólnionego, niekiedy występują również napady paniki. Zaburzenie utrudnia realizację obowiązku szkolnego/nauki. Często objawia się całkowitą odmową uczestnictwa w zajęciach. Depresja Jest zaburzeniem psychicznym, które dotyka 19–32 proc. nastolatków w wieku 13–17 lat. W większości przypadków polega na krótkotrwałych epizodach obniżenia nastroju. Jednak dla niektórych uczniów depresja jest źródłem tragedii – wiąże się z początkiem samowolnego przyjmowania środków psychoaktywnych, próbami samobójczymi, samookaleczeniami. Charakteryzuje się obniżeniem nastroju, rozdrażnieniem, niską samooceną, płaczliwością, trudnościami w zasypianiu, izolacją od rówieśników, zaburzeniami apetytu, trudnościami w zapamiętywaniu, czasami łamaniem norm społecznych i buntem, zaniedbaniem fizycznym. Nierzadko jednak depresja objawia się w sposób atypowy, przyjmując różnorakie maski. Przeważnie są to uporczywe dolegliwości somatyczne, bóle brzucha, nudności, wymioty, biegunki, bóle głowy, kołatania serca, duszność, częste zasłabnięcia lub omdlenia, nocne moczenie. Zaburzenia te pomimo wykonanych badań nie wykazują podłoża chorobowego. U podłoża depresji u nastolatków brak jest równowagi neuroprzekaźników, jednak jej wyzwalaczami są uwarunkowania społeczne. Anoreksja i bulimia Pandemia spowodowała ograniczenie ruchu wśród dzieci i młodzieży, a przez to nadmierne tycie. Poważnym problemem, który jest tego wynikiem, może być wystąpienie zaburzeń odżywiania. Anoreksja i bulimia to zaburzenia psychiczne, które prawie w całości dotykają dziewczęta w wieku adolescencji. Jak w pozostałych przypadkach mają one źródło w uwarunkowaniach biologicznych, jednak dominującym czynnikiem jest wpływ społeczny. Potencjalnie zagrożone są dziewczęta wychowywane w atmosferze wrogiej kontroli, dążące do perfekcji, przeważnie bardzo dobre uczennice, dokładne i sumienne. Zarówno bulimii, jak i anoreksji towarzyszy znacząca utrata wagi. Program wychowawczo-profilaktyczny Podstawowym dokumentem, który organizuje wsparcie psychologiczno-pedagogiczne w szkole, jest program wychowawczo-profilaktyczny. W związku z nowymi wyzwaniami, jakie postawił przed tymi jednostkami kryzys wywołany przez pandemię, musi on przejść gruntowne przeobrażenie. Aby działania podejmowane w tym celu miały kompleksowy wymiar, konieczne jest utworzenie zespołu zadaniowego. W jego skład powinni wejść wychowawcy oraz specjaliści zatrudnieni w placówce. Jeżeli w szkole funkcjonuje świetlica, konieczne jest włączenie do grupy nauczycieli w niej zatrudnionych. Podstawę wprowadzanych zmian w szkolnym programie wychowawczo-profilaktycznym powinno stanowić rozpoznanie szczególnych potrzeb środowiska, gdyż w wyniku pandemii uległy one znacznej zmianie. W ramach ewaluacji wewnętrznej należałoby przeprowadzić badania, które wskażą obszary wymagające szczególnego wsparcia. Różnie bowiem są odczuwane problemy związane z trwającą od roku pandemią w różnych obszarach Polski. Aby prowadzone badania były miarodajne, konieczne jest przebadanie ok. 30 proc. społeczności szkolnej. Każdy badany obszar powinien zostać poddany ocenie reprezentantów wszystkich jej członków. Pozwala to na uchwycenie różnych punktów widzenia i wyciągnięcie jak najbardziej trafnych wniosków. Rekomendowane przez zespół wnioski powinny mieć wymierny charakter i przekładać się na konkretne działania do realizacji. Wprowadzając w programie zmiany, należy wziąć również pod uwagę lokalne zasoby, które umożliwią udzielenie ewentualnego wsparcia dziecku i jego rodzinie. Bieżące rozpoznanie W czasie pandemii, która nasila problemy uczniów, wszyscy pracownicy szkoły powinni przejść szkolenie, które pozwoli im na identyfikację zagrożeń związanych z pogorszeniem się kondycji psychicznej dzieci i młodzieży. Muszą oni znać przyjęte przez szkołę zasady podejmowania działań interwencyjnych. Służyć temu powinna wspólnie wypracowana i przyjęta procedura, która dokładnie dookreśla, co powinien zrobić pracownik szkoły, który dostrzega u ucznia zaburzenia mogące zagrażać zdrowiu bądź życiu dziecka lub za jego przyczyną innym uczniom. Aby zwiększyć efektywność przyjętych procedur, nieodzowne jest zaangażowanie w ich tworzenie wszystkich dorosłych członków społeczności szkolnej. Niezależnie od tego powinna powstać procedura dla uczniów, wspólnie z nimi wypracowana, która wskazuje dzieciom sposób, w jaki mogą oni szukać dla siebie wsparcia w sytuacjach dla nich trudnych i kryzysowych. Upowszechnieniu i uwewnętrznieniu zasad mogą służyć warsztaty prowadzone przez wychowawcę podczas godzin wychowawczych. Pozwoli to nie tylko na przyswojenie sobie obowiązującej procedury, ale również na bliższe poznanie uczniów i nawiązanie z nimi przyjaznych więzi. Aby proces ten poszerzyć, warto jest zaplanować podobne warsztaty ze specjalistą zatrudnionym w szkole. Pedagog lub psycholog szkolny mogą poprowadzić zajęcia warsztatowe z uczniami np. na temat trudnych emocji czy też sposobów rozwiązywania sytuacji konfliktowych. Podczas takich zajęć pedagog przekaże cenne informacje na zaplanowany temat oraz zidentyfikuje problemy i nawiąże niezbędne do dalszej pracy więzi. Współpraca ze środowiskiem lokalnym Aby pomóc młodym ludziom w pokonaniu ich problemów emocjonalnych, niejednokrotnie konieczne jest wsparcie lokalnego zaplecza pomocowego, organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości. W związku z tym każda szkoła powinna rozpoznać swoje lokalne zasoby i starać się nawiązać relacje z ich pracownikami, które pozwolą w sytuacjach trudnych na podjęcie interwencji. Priorytetowe miejsce zajmuje rejonowa poradnia psychologiczno-pedagogiczna. Do jej zadań statutowych należy m.in. udzielanie wsparcia dzieciom i ich rodzicom w sytuacjach trudnych. Wśród placówek, które także mogą nieść wsparcie w sytuacjach zaburzeń psychicznych dzieci i młodzieży, na szczególną uwagę zasługują placówki służby zdrowia psychicznego, w tym leczenia uzależnień.