Oddanie majątku na rzecz DPS-u Choć mieszkańcy domu pomocy społecznej często nie dysponują znacznym majątkiem, mogą jednak chcieć przekazać go (z różnych względów) właśnie na rzecz domu, w którym obecnie się znajdują. Prawo daje w tym zakresie dwie możliwości –przekazanie majątku poprzez umowę darowizny lub na podstawie sporządzonego testamentu. Co wiemy o tych formach? Marcin Majchrzak Z prawnego punktu widzenia są dwie opcje przekazania majątku przez mieszkańca na rzecz domu pomocy społecznej. Pierwsza z nich zakłada przekazanie dobytku jeszcze za życia podopiecznego – w drodze umowy darowizny. Drugą formą jest sporządzenie wcześniej testamentu, wówczas majątek mieszkańca zostanie przekazany po jego śmierci. W artykule prezentujemy aktualne informacje o sporządzaniu umowy darowizny oraz testamentu. Przyjmowanie spadków i darowizn W zależności od tego, czy dom pomocy społecznej jest publiczny, czy prywatny, będziemy mieli do czynienia z nieco innymi możliwościami w zakresie przyjmowania spadków oraz darowizn. W przypadku publicznych domów pomocy społecznej należy pamiętać, że funkcjonują one w formie jednostek budżetowych (art. 11 Ustawy o finansach publicznych). Oznacza to, że pobrane przez nie dochody odprowadzane są na rachunek budżetu jednostki samorządu terytorialnego (dalej JST). Ponadto podstawą działalności jednostki budżetowej jest statut, a podstawą gospodarki finansowej – plan dochodów i wydatków. Przeważnie statuty nadane DPS-om przez poszczególne JST przewidują możliwość przyjmowania przez nie darowizn. W przypadku spadków mamy najczęściej do czynienia ze sporządzeniem testamentu na rzecz danej JST prowadzącej dom pomocy społecznej, ze wskazaniem celu, na jaki spadkobierca chciałby, aby pozostawiony przez niego spadek został przeznaczony (polecenie testamentowe). Natomiast zarówno w przypadku gmin, jak i powiatów źródłami dochodów własnych mogą być m.in. spadki oraz darowizny dokonywane na rzecz JST. W przypadku DPS-ów prywatnych nie ma żadnych przeszkód w pozyskiwaniu przez nie środków na podstawie spadków oraz darowizn. Przykładowo, zgodnie z art. 33 ust. 2 Ustawy Prawo o stowarzyszeniach, stowarzyszenie prowadzące DPS może przyjmować darowizny i spadki. Chociaż darowizna może zostać przekazana na dowolnie wybrane działanie statutowe danej organizacji, to jednak ze względów podatkowych (art. 26 ust. 1 pkt 9 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych) darowizna powinna być przekazana na cel zawierający się w sferze zadań publicznych (są to m.in. zadania w zakresie pomocy społecznej – art. 4 ust. 1 pkt 1 Ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie). Warto również zauważyć, że w przypadku publicznych DPS-ów, ograniczonych przepisami Ustawy o finansach publicznych, można spotkać się z praktyką tworzenia stowarzyszeń, działających na rzecz danego domu, mających większe możliwości w zakresie pozyskiwania środków finansowych niż sam DPS – również przy przyjmowaniu darowizn oraz spadków. Sporządzenie umowy darowizny Instytucja darowizny została uregulowana w art. 888–902 Kodeksu cywilnego. Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Ponieważ darowizna jest czynnością prawną, polegającą na rozporządzeniu majątkiem darczyńcy, należy upewnić się, że posiada on pełną zdolność do czynności prawnych. Na podstawie umowy darowizny darczyńca może przekazać DPS-owi różnego rodzaju świadczenia, w tym pieniądze, nieruchomości czy przedmioty ruchome. Umowa darowizny może przewidywać włożenie na obdarowanego obowiązku oznaczonego działania, nie czyniąc nikogo wierzycielem (polecenie) – zgodnie z art. 893 Kodeksu cywilnego. Przedmiotem polecenia może być np. wykorzystanie darowanych środków pieniężnych w określony sposób, np. na cele statutowe DPS-u. Jest to bardzo ważne, ponieważ gdy darczyńca wskazuje konkretne cele, na jakie ma zostać przeznaczona darowizna, inne wykorzystanie jej przez obdarowanego uprawnia darczyńcę do żądania zwrotu darowizny, na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, jako świadczenia nienależnego, co zostało potwierdzone w Wyroku Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 2009 r. (sygn. IV CSK 48/09). Szczególnie istotna z punktu widzenia DPS-u jest kwestia formy prawnej umowy darowizny. Przepisy wymagają, by oświadczenie darczyńcy zostało złożone w formie aktu notarialnego. Co prawda, umowa darowizny zawarta bez zachowania tej formy staje się ważna, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione, jednakże dla pewności należy pamiętać o zachowaniu formy aktu notarialnego – tak by w przyszłości zminimalizować ryzyko podważania ważności umowy. Wskazuje na to również aktualne stanowisko sądów – np. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 19 czerwca 2013 r. (sygn. I ACa 63/13) wola darczyńcy o przysporzeniu korzyści obdarowanemu, powinna być wyrażona w sposób jednoznaczny, a równocześnie powinna być dokonana w sposób eliminujący jakiekolwiek wątpliwości, które pozwalają odróżnić ostateczną decyzję darczyńcy od niezobowiązujących obietnic. Z tych przyczyn ważność oświadczenia woli darczyńcy jest uzależniona od jego złożenia w formie aktu notarialnego. Wymagana dla ważności omawianej umowy forma oświadczenia woli darczyńcy daje mu niezbędny czas na przemyślenie dokonywanej decyzji, a przez udział notariusza daje podstawę złożenia oświadczenia w sposób niebudzący wątpliwości. W przypadku oświadczenia obdarowanego, przepisy nie stawiają tak rygorystycznych wymogów – oświadczenie to nie musi być co prawda złożone w formie aktu notarialnego, należy jednak pamiętać, że do zawarcia umowy darowizny dojdzie w chwili złożenia zgodnych oświadczeń przez obie strony. Dlatego też warto dopilnować, by i w tym względzie nie było żadnych wątpliwości. Umowa darowizny powinna być zawarta w formie szczególnej również wtedy, gdy wymagają tego inne przepisy ze względu na przedmiot darowizny – zwłaszcza w przypadku przekazywania nieruchomości należy pamiętać, aby umowa miała formę aktu notarialnego. Obowiązki darczyńcy Umowa darowizny powinna określać obowiązki darczyńcy – do których należy przede wszystkim przekazanie przedmiotu darowizny. Darczyńca odpowiada również za wady rzeczy darowanej, lecz tylko w przypadku, gdy sam o nich wiedział i umyślnie nie powiadomił o tym obdarowanego. Nie dotyczy to przypadków, gdy obdarowany mógł z łatwością zauważyć wadę (art. 892 Kodeksu cywilnego). Odwołanie darowizny Przepisy przewidują możliwość odwołania darowizny. Po pierwsze, darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze niewykonaną, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. W przypadku, gdy darowizna została już wykonana – możliwość jej odwołania pojawi się w sytuacji, gdy obdarowany dopuścił się względem darczyńcy rażącej niewdzięczności. W przypadku wykonanej darowizny darczyńca ma jednak dość ograniczone możliwości jej odwołania. Zgodnie z orzecznictwem sądowym, sam fakt, że po zawarciu umowy darowizny darczyńca zastanawia się, czy dobrze zrobił, nie oznacza, że w chwili zawierania umowy był niezdolny do podjęcia i wyrażenia decyzji oraz kierowania swoim postępowaniem. Darczyńca nie może odwołać darowizny tylko z tej przyczyny, że inaczej ocenił zasadność dyspozycji majątkiem. Możliwość odwołania wykonanej darowizny jest znacznie ograniczona przez przepisy prawa, w zasadzie jedynie do przesłanki rażącej niewdzięczności obdarowanego – na co wskazuje choćby Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 7 października 2015 r. (sygn. VI ACa 1893/14). Testament jako podstawa prawna przekazania majątku Spadek, podobnie jak darowizna, jest instytucją prawa cywilnego, uregulowaną w Kodeksie cywilnym. Zgodnie z obecnymi przepisami istnieją dwa tytuły powołania do spadku – ustawowy i testamentowy. Chociaż testamentowy tytuł powołania do dziedziczenia ma pierwszeństwo przed tzw. dziedziczeniem z ustawy, to w praktyce dziedziczenie ustawowe jest częstsze, np. z powodu braku testamentu lub jego wadliwe sporządzenie. Dla DPS-u jest to o tyle istotne, że samorządowe jednostki budżetowe, czy też podmioty prowadzące prywatne DPS-y, nie zostały przewidziane w kręgu spadkobierców ustawowych, do których należą małżonek spadkodawcy, jego krewni i dzieci małżonka, a w przypadku ich braku – gmina ostatniego miejsca zamieszkania lub Skarb Państwa. Dlatego też jedynym sposobem na odziedziczenie spadku przez DPS jest powołanie go jako spadkobiercy w testamencie. Tworząc testament, należy zwrócić uwagę na kilka zasad: 1. Testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy (nie należy więc tworzyć testamentów zawierających rozrządzenia kilku osób. 2. Spadkodawca może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia. 3. Sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych (osoba sporządzająca testament musi mieć świadomość, iż podjęte przez nią zachowanie się stanowi sporządzenie testamentu, oraz ma wolę sporządzenia testamentu o danej treści przez podjęcie tego właściwego zachowania. 4. Testamentu nie można sporządzić ani odwołać przez przedstawiciela. 5. Testament musi być ważny (osoba go sporządzająca musiała mieć możliwość świadomego i swobodnego podejmowania decyzji, nie mogła działać pod wpływem błędu lub groźby). 6. Chociaż testament może być sporządzony własnoręcznie, to jednak sugerowaną formą powinna być forma aktu notarialnego. 7. Spadkodawca może sporządzić testament także w ten sposób, że w obecności dwóch świadków oświadczy swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. 8. Spadkodawca może w testamencie włożyć na spadkobiercę obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem (polecenie) – możliwość taka pojawia się zwłaszcza w przypadku, gdy spadkodawca nie ma możliwości przekazania majątku bezpośrednio na DPS, lecz np. na prowadzący go powiat. Zachowek Dom pomocy społecznej będący spadkobiercą powinien mieć świadomość istnienia instytucji zachowku (art. 991 Kodeksu cywilnego). Zgodnie z prawem zachowku, zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby ustawowo powołani do spadku, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. W określonych przypadkach istnieje jednak możliwość pozbawienia przez spadkodawcę w testamencie zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli uprawnieni do zachowku: • wbrew woli spadkodawcy postępowali uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, • dopuścili się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci, • uporczywie nie dopełniali względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych, Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu. Przyjęcie lub odrzucenie spadku Decydując się na przyjęcie spadku, DPS powinien znać sytuację finansową spadkodawcy – może bowiem okazać się, że długi spadkowe przewyższają przewidziane w testamencie aktywa. Co do zasady spadkobierca może: 1. Przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności. 2. Przyjąć spadek z ograniczeniem odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), a więc spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku. 3. Odrzucić spadek. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku składa się przed sądem lub przed notariuszem. Można je złożyć ustnie lub na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym. Pełnomocnictwo do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku powinno być pisemne z podpisem urzędowo poświadczonym. Ponadto oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku złożone pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu jest nieważne, nie może ono również zostać odwołane. Wyjątkowo, jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, istnieje możliwość uchylenia się od skutków prawnych tego oświadczenia, z tym że uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed sądem, a spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca. Podsumowanie Darowizna i przekazanie majątku na podstawie testamentu stanowią dobre rozwiązanie dla tych mieszkańców DPS-u, którzy z różnych przyczyn nie chcą bądź nie mogą pozostawić swojego dobytku rodzinie. Dzięki temu środki te mogą zostać przeznaczone na pomoc w funkcjonowaniu domu pomocy społecznej, a w rezultacie – na zwiększenie standardu życia pozostałych jego mieszkańców. W każdym przypadku należy jednak pamiętać o warunkach formalnych, które muszą zostać spełnione, tak aby zminimalizować ryzyko zakwestionowania skuteczności przekazanej darowizny bądź odziedziczonego spadku. Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 305), • Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1740). • Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 2261), • Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1426 ze zm.), • Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1057).