Dziecko bierne społecznie Opracowała: Aleksandra Batura-Mańka, psycholog, nauczyciel wychowania przedszkolnego, filolog polski, trener Sensoplastyki© pierwszego stopnia, absolwentka Psychodynamicznego Studium Psychoterapii i Socjoterapii Młodzieży Każde dziecko ma w swoim życiu takie momenty, kiedy zachowuje się w sposób wycofany. Jest to zazwyczaj przejściowe zachowanie, wynikające z chwilowego obniżenia nastroju lub ogólnego osłabienia organizmu spowodowanego np. chorobą somatyczną. Istnieje jednak grupa dzieci, dla których bierność społeczna jest charakterystycznym stylem funkcjonowania. Zazwyczaj takie dzieci nie są zauważane przez nauczyciela, a w gronie rówieśników i rodziny często stają się obiektem żartów. Otoczenie nie zdaje sobie sprawy, że każdy kontakt społeczny może być dla nich katalizatorem lęku i strachu. Portret dziecka biernego Dziecko bierne społecznie, a więc nieśmiałe – ma bardzo niskie poczucie wartości, często myśli o sobie w sposób negatywny. Porównując się z innymi dziećmi, zawsze w swoim przekonaniu wypada gorzej. Dlatego też nie nawiązuje zbyt wielu relacji z rówieśnikami albo nie ma wcale kolegów i koleżanek, ponieważ boi się, że zostanie przez nich wyśmiane. Odczuwa również lęk przed odrzuceniem i zignorowaniem. To samo dotyczy relacji z osobami dorosłymi – nawiązanie z nimi kontaktu jest dla takiego dziecka dużą trudnością. Gdy już uda mu się nawiązać jakąś relację, to miewa trudności, by ją podtrzymać. Sytuacje nowe i niespodziewane wywołują u takiego dziecka strach. Momenty, w których dziecko musi dokonać wyboru oraz wystąpić przed publicznością także mogą generować takie odczucia. Dodatkowo dzieci wycofane często rezygnują z tego, co sobie założyły, z tego, czego pragną, gdy zdobycie tego powoduje, że są zmuszone do kontaktu z innymi osobami. Dziecko nieśmiałe charakteryzuje się brakiem umiejętności proszenia innych o pomoc. Najczęściej bawi się w samotności, na uboczu lub jedynie przygląda się zabawie kolegów. Pod względem fizycznym dzieci te cechują się małą ruchliwością, niskim poczuciem potrzeby wykonywania gestów. Ich ciała – zwłaszcza mięśnie twarzy – są cały czas napięte. Takie dzieci najczęściej spędzają czas w pozycji siedzącej, by nie wykonywać niepotrzebnych ruchów. Małomówność to również cecha dzieci nieśmiałych. Dziecko mówi niewiele, nie odzywa się bez pytania do innych osób, a gdy już coś powie, to w sposób bardzo cichy. Czasami dzieciom nieśmiałym towarzyszą symptomy fizjologiczne takie jak np. zaczerwienie twarzy, dekoltu, drżenie rąk, nóg, kołatanie serca, pocenie się. Dzieci wycofane mają też często wyjątkowo rozwiniętą wyobraźnię, dzięki której wyobrażają sobie te wszystkie rzeczy, których tak bardzo się boją. Formy nieśmiałości Nieśmiałość może objawiać się w różny sposób – od lekkiego poczucia wstydu poprzez mocne odczucia lęku w momencie kontaktu z innymi osobami do pojawienia się stanów nerwicowych. Formy te można podzielić następująco: • wstyd – występujący w konkretnych sytuacjach np. podczas występu przed publicznością lub po wywołaniu do odpowiedzi w szkole, • lęk przed ludźmi – strach przed kontaktem z innymi osobami np. podczas zabawy z rówieśnikami lub spotkania w dużym gronie rodzinnym, • nerwica (skrajna postać nieśmiałości) – zaburzenie lękowe uogólnione, charakteryzujące się ciągłym napięciem związanym z sytuacjami społecznymi, ciągłym analizowaniem tego, co wywołuje lęk; dziecko nie może skupić się na niczym innym, jak tylko na rozmyślaniu o tym, czego się boi. Przyczyny wycofania Zazwyczaj przyczyną nieśmiałości nie jest tylko jeden czynnik. Zwykle jest ich kilka i są one różnorodne. Przyczyny wycofania można jednak opisać w trzech grupach. 1. Warunki środowiskowe Pierwsza przyczyna nieśmiałości może wynikać z warunków środowiskowych, w których wzrasta dziecko. Do tej grupy zaliczyć można wszystkie dotychczasowe negatywne doświadczenia dziecka. Najczęściej są to wszelkiego rodzaju trudne sytuacje, w których znajduje się dziecko i które wywołują w nim lęk i strach np. ośmieszanie, wyzwiska ze strony rówieśników, odrzucenie przez grupę przedszkolną/szkolną, stygmatyzacja bądź odtrącenie. Dotyczy to również zdarzeń, w których najbliższe otoczenia rodzinne dziecka podkreśla jego inność, porównuje je z innym dzieckiem z rodziny. Czasem nieśmiałość dziecka może wynikać z tego, że wstydzi się ono swojego ubrania, pochodzenia, statusu finansowego czy niepełnosprawności. 2. Styl wychowania Druga grupa przyczyn obejmuje czynniki związane z rodzicami. Najważniejszym z nich jest styl wychowania jaki reprezentują rodzice. Pojawia się pytanie, czy ograniczają kontakty dziecka z innymi ludźmi, zarówno dziećmi, jak i dorosłymi? Jeśli tak, to dziecko wychowane w tym stylu nie uczestniczy w tzw. życiu społecznym: nie chodzi na spacery, na place zabaw, w odwiedziny do rodziny, jest po prostu izolowane. Wynikać to może z nieśmiałości samych rodziców, ich strachu. Dzieci wzrastają wtedy w przekonaniu, że otaczający świat i ludzie mogą być niebezpieczni i w momencie kontaktu z innymi ludźmi nie podejmują zachowań społecznych. Poprzez modelowanie i identyfikację naśladują wycofane zachowania rodziców. Nadmierne wymagania stawiane dziecku przez rodziców również mogą doprowadzić do tego, że dziecko zamknie się w sobie. To samo dotyczy sytuacji, w której opiekunowie tłumią indywidualne zachowania dziecka np. jego żywiołowość, otwartość, bo uważają, że jest to przejaw niegrzeczności. Nadmierna opiekuńczość ze strony rodziców także przyczynia się do rozwoju wycofania u dziecka, które zaczyna w konsekwencji obawiać się zmian, nowości, nie ma okazji do rozwoju samodzielności i nie stanowi samo o sobie. To samo dotyczy sytuacji, kiedy rodzice są chłodni emocjonalnie i nie wykazują zainteresowania dzieckiem. 3. Psychofizyczne cechy dziecka Trzecia grupa to przyczyny związane z osobą dziecka, wynikające z jego psychofizycznych właściwości. Nieśmiałość może wynikać z temperamentu, jaki ma dziecko. Istnieje również teoria, że nieśmiałość zapisana jest w genach i jest dziedziczna. Warto zatem przyjrzeć się, czy rodzice również przejawiają zachowania nieśmiałe. Wyuczona bezradność a nieśmiałość U dzieci nieśmiałych może, ale nie musi pojawić się syndrom wyuczonej bezradności. Dziecko czuje się zrezygnowane, niechętne do podejmowania nowych wyzwań lub działań, gdyż wydaje mu się, że te działania niczego nie zmienią, na nic nie wpłyną lub nikt ich nawet nie zauważy. Przekonanie to może wynikać z tego, że dziecko nieśmiałe często jest ignorowane przez otoczenie, które nie zauważa jego aktywności, gdyż ma ono przypisaną etykietę dziecka cichego. Do pojawienia się wyuczonej bezradności u wycofanego dziecka przyczynić się mogą osoby dorosłe z jego najbliższego otoczenia, które zniecierpliwione ciągłym namawianiem dziecka do zrobienia czegoś oraz jego powolnością, zaczynają wykonywać różne rzeczy za nie. Po pewnym czasie w dziecku rodzi się przekonanie, że nie ma sensu wykazywać się samodzielnością, skoro rodzic może je wyręczyć. Mutyzm wybiórczy i fobie społeczne Bardzo często nieśmiałość jest mylona z mutyzmem wybiórczym lub mutyzm traktowany jest jako objaw nieśmiałości. Nic bardziej mylnego. Mutyzm objawia się tym, że dziecko odmawia mówienia w pewnych okolicznościach (np. w przedszkolu, w stosunku do nauczycieli), kiedy w innych sytuacjach (np. w domu, wobec dziadków) wypowiada się bez trudności. Dotyczy on przede wszystkim dzieci w wieku przedszkolnym oraz wczesnoszkolnym. Natomiast dziecko nieśmiałe prezentuje wachlarz określonych cech w każdej sytuacji – bez względu na jej rodzaj czy obecność tych, a nie innych osób. Bardzo często w odniesieniu do nieśmiałości pojawia się określenie: fobia społeczna. Badacze nie są jednak zgodni, co do tego, czy te terminy można stosować zamiennie. Niektórzy z nich twierdzą, że są to dwie różne trudności. Inni uważają zaś, że wystąpienie fobii społecznej zależy od poziomu nieśmiałości. Gdy nasilenie wycofania jest niskie, nie można mówić o fobii społecznej. Jednak, gdy nieśmiałość objawia się na średnim lub wysokim poziomie, to mamy do czynienia z fobią społeczną w przypadku konkretnych sytuacji (np. występy przed publicznością) lub w formie uogólnionej (dotyczącej wszystkich sytuacji społecznych). Wycofane dziecko w przedszkolu i szkole Bardzo często dzieci nieśmiałe są postrzegane przez nauczycieli jako „grzeczne”, niesprawiające kłopotów, przez co ich wycofanie nie jest postrzegane w kategoriach trudności, a co z tym związane – są często zostawione same sobie. Uwaga nauczyciela skupia się na dzieciach bardziej ruchliwych, głośnych, nadpobudliwych, które wyróżniają się swoim zachowaniem. Dzieci nieśmiałe (jako „te mniej kłopotliwe”) nie wymagają podjęcia działań wspierających – tak mogą sądzić niektóre osoby z ich otoczenia. Swoim spokojnym zachowaniem sprawiają, że stają się czasem niezauważone przez nauczyciela. W grupie przedszkolnej lub w szkole trudno się takim dzieciom odnaleźć. Hałas i gwar powodują, że mogą czuć się przytłoczone. Często stoją z boku, obserwują zabawę innych dzieci i choć mają wewnętrzną potrzebę włączenia się do niej, to nieśmiałość zwykle okazuje się silniejsza. Najchętniej wybierają zabawy takie jak np. rysowanie przy stoliku, samotne układanie puzzli. Inne dzieci raczej nie zwracają uwagi na nieśmiałych rówieśników, dlatego zdarza się, że są one pomijanie w zabawie. Dochodzi do błędnego koła – dzieci izolujące się są izolowane również przez grupę. Zdarza się, że nieśmiałe dziecko staje się obiektem kpin, wyzwisk, a nawet agresji ze strony grupy przedszkolnej lub szkolnej, gdyż swoim zachowaniem odbiega od sposobu funkcjonowania pozostałych dzieci. Podczas pracy dziecko nieśmiałe jest powolne, ale staranne i dokładne. Niestety, gdy popełnia błąd, nie jest w stanie go skorygować, gdyż boi się poprosić o pomoc kolegę lub nauczyciela. Zwleka z odpowiedzią na pytanie, długo myśli i odpowiada w sposób cichy. Często grupa, zniecierpliwiona długim oczekiwaniem na odpowiedź, sama odpowiada na zadane przez nauczyciela pytanie. Podsumowanie W przypadku obecności nieśmiałego dziecka w grupie – rola nauczyciela jest kluczowa i polega m.in. na pomocy dziecku w odnalezieniu się w grupie rówieśników oraz na pracy nad poprawą jego samooceny. Dziecko bierne społecznie potrzebuje zrozumienia i akceptacji. Nie można pozostawić go samemu sobie, gdyż wtedy jego wycofanie zostanie pogłębione, otrzyma wówczas potwierdzenie swojej negatywnej samooceny. Warto spróbować ustalić przyczynę nieśmiałości dziecka i na tym oprzeć plan działania w pracy terapeutycznej oraz we współpracy z rodzicami i nauczycielami. Bibliografia: • J. Gładyszewska-Cylulko, Wspomaganie rozwoju dzieci nieśmiałych poprzez wizualizację i inne techniki arteterapii, Kraków 2007. • D. Goleman, Inteligencja emocjonalna, Poznań 1997. • W. Loch, S. Madej, Pokonać nieśmiałość, „Wychowanie w Przedszkolu” 2014, nr 9. • M. Zabłocka, Przezwyciężanie nieśmiałości u dzieci, Warszawa 2008. • P.G. Zimbardo, Nieśmiałość, Warszawa 2002. Do artykułu dołączono wskazówki dla rodzica i nauczyciela do pracy z dzieckiem biernym społecznie (nieśmiałym) oraz przykłady zabaw, które warto takiemu dziecku zaproponować.