STAN PRAWNY NA 29 STYCZNIA 2021 Świadczenie kompensacyjne dla nauczycieli Opracował: Roman Lorens, konsultant ds. organizacji i zarządzania oświatą, ekspert ds. awansu zawodowego nauczycieli, były długoletni dyrektor szkoły. Lider i koordynator doskonalenia zawodowego nauczycieli i kadry kierowniczej szkół. Autor licznych artykułów z zakresu zarządzania oświatą i publikacji książkowych Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 128), • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 910 ze zm.), • Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 2215 ze zm.), • Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 53 ze zm.), • Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 266 ze zm.). 1 lipca 2009 r. weszła w życie Ustawa o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych, której uchwalenie miało ścisły związek z utratą przez niektórych nauczycieli prawa do wcześniejszej emerytury. Przewidziane w przepisie świadczenia miały zrekompensować utratę tego przywileju. Osoby uprawnione Zgodnie z art. 3 i 4 w zw. z art. 2 pkt 1 tej Ustawy prawo do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego mają nauczyciele zatrudnieni w publicznych i niepublicznych przedszkolach, szkołach publicznych i niepublicznych o uprawnieniach szkół publicznych oraz publicznych i niepublicznych placówkach kształcenia ustawicznego i placówkach, o których mowa w art. 2 pkt 7 i 8 Ustawy Prawo oświatowe, którzy spełniają łącznie następujące warunki: • osiągnęli wymagany wiek, • mają okres składkowy i nieskładkowy w rozumieniu Ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wynoszący 30 lat, w tym 20 lat wykonywania pracy w jednostkach, o których mowa w art. 2 pkt 1, w wymiarze co najmniej 1/2 obowiązkowego wymiaru zajęć, • rozwiązali stosunek pracy. Nauczyciel nabywa prawo do świadczenia w dniu spełnienia ostatniego z ww. warunków. Z tym zastrzeżeniem, że jeżeli w dniu spełnienia tych warunków nauczyciel pobiera zasiłek chorobowy lub świadczenie rehabilitacyjne, prawo do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego powstanie dopiero z dniem zaprzestania pobierania tych środków. O nauczycielskie świadczenie kompensacyjne może ubiegać się każdy, jeśli bezpośrednio przed zgłoszeniem wniosku pracował jako nauczyciel, wychowawca lub inny pedagog, w placówkach następującego rodzaju: • publiczne i niepubliczne przedszkola, • szkoły publiczne i niepubliczne o uprawnieniach szkół publicznych, • publiczne i niepubliczne placówki kształcenia ustawicznego, • młodzieżowe ośrodki wychowawcze, • młodzieżowe ośrodki socjoterapii, • specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze, • specjalne ośrodki wychowawcze dla dzieci i młodzieży wymagających specjalnej organizacji nauki oraz szczególnych metod pracy i wychowania, • ośrodki rewalidacyjno-wychowawcze, które umożliwiają: o dzieciom i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim udział w zajęciach rewalidacyjno-wychowawczych, które są organizowane na podstawie odrębnych przepisów, o dzieciom i młodzieży z niepełnosprawnościami sprzężonymi, z których jedną jest niepełnosprawność intelektualna, realizację obowiązku rocznego przygotowania przedszkolnego (w przedszkolu albo w oddziale przedszkolnym zorganizowanym w szkole podstawowej lub w innej formie wychowania przedszkolnego), obowiązku szkolnego i obowiązku nauki; • placówki, które zapewniają uczniom opiekę i wychowanie w czasie, gdy uczą się poza miejscem, w którym mieszkają na stałe. Ważne! W świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego prawo do świadczenia kompensacyjnego nie przysługuje psychologom zatrudnionym w poradniach psychologiczno-pedagogicznych oraz instruktorom praktycznej nauki zawodu. Z uwagi na to, że jednym z warunków nabycia prawa do omawianego świadczenia jest rozwiązanie stosunku pracy, ZUS przyjął interpretację, zgodnie z którą prawo do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego ma tylko ten nauczyciel, który przed złożeniem wniosku pozostawał w stosunku pracy z jedną z ww. jednostek. Prawa do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego pozbawia więc podjęcie przez nauczyciela – przed złożeniem wniosku – innego zatrudnienia lub działalności. Wymagany wiek Stosownie do treści art. 4 ust. 3 Ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych świadczenie to przysługuje, jeżeli nauczyciel ukończył: • 55 lat – w latach 2009–2014, • 55 lat w przypadku kobiet i 56 lat w przypadku mężczyzn – w latach 2015–2016, • 55 lat w przypadku kobiet i 57 lat w przypadku mężczyzn – w latach 2017–2018, • 55 lat w przypadku kobiet i 58 lat w przypadku mężczyzn – w latach 2019–2020, • 55 lat w przypadku kobiet i 59 lat w przypadku mężczyzn – w latach 2021–2022, • 55 lat w przypadku kobiet i 60 lat w przypadku mężczyzn – w latach 2023–2024, • 56 lat w przypadku kobiet i 61 lat w przypadku mężczyzn – w latach 2025–2026, • 57 lat w przypadku kobiet i 62 lata w przypadku mężczyzn – w latach 2027–2028, • 58 lat w przypadku kobiet i 63 lata w przypadku mężczyzn – w latach 2029–2030, • 59 lat w przypadku kobiet i 64 lata w przypadku mężczyzn – w latach 2031–2032. Ustalanie stażu pracy Według poradnika wydanego 8 maja 2018 r. przez ZUS by otrzymać nauczycielskie świadczenie kompensacyjne, należy przepracować co najmniej 20 lat w wymiarze co najmniej 1/2 obowiązkowego wymiaru zajęć. Nie wliczymy więc do tego stażu okresów pracy nauczycielskiej wykonywanej np. w 1/3 czy 1/4 obowiązkowego wymiaru zajęć. Jeśli jednak nauczyciel ma takie okresy po 14 listopada 1991 r., to ZUS wliczy je do 30-letniego stażu składkowego i nieskładkowego. Do stażu pracy nauczycielskiej nie wliczamy również okresów, kiedy nauczyciel nie wykonywał takiej pracy, ale pobierał wynagrodzenie lub świadczenie z ubezpieczenia społecznego, czyli: • okresów niezdolności do pracy, za które otrzymuje się wynagrodzenie, zasiłek chorobowy lub świadczenie rehabilitacyjne, • okresów, za które otrzymuje się zasiłek opiekuńczy lub macierzyński, • okresów, w których nie wykonuje się prac, za które otrzymuje się (na podstawie KN): o wynagrodzenie za czas usprawiedliwionej nieobecności w pracy, np. z powodu choroby, o wynagrodzenie w czasie urlopu macierzyńskiego – za okres od 15 listopada 1991 r. do 31 lipca 1992 r.; • urlopu dla poratowania zdrowia, • urlopu szkoleniowego, • urlopu na dalsze kształcenie się, • okresów trwania stanu nieczynnego, • urlopu wychowawczego, • urlopu bezpłatnego, • służby wojskowej. Rozwiązanie stosunku pracy Warunkiem, jaki musi spełnić nauczyciel w celu uzyskania prawa do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, jest rozwiązanie każdego stosunku pracy, bez względu na jego charakter i wymiar. Art. 4 ust. 1 pkt 3 Ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych wskazuje na to, że stosunek pracy powinien zostać rozwiązany z inicjatywy nauczyciela, tj. na jego wniosek. Do rozwiązania stosunku pracy nie musi jednak dojść w następstwie dokonanego przez nauczyciela wypowiedzenia. Stosunek pracy z inicjatywy nauczyciela może też zostać rozwiązany za porozumieniem stron. Ważne! Sąd Najwyższy w Wyroku z dnia 14 listopada 2017 r. (I UK 447/16) wskazał, że warunek z art. 4 ust. 1 pkt 1 Ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych (a mianowicie osiągnięcie wymaganego wieku) musi być spełniony najpóźniej w momencie ustania nauczycielskiego stosunku pracy. Dodał, że prawo do świadczenia kompensacyjnego przysługuje jedynie wówczas, gdy do rozwiązania stosunku pracy doszło po osiągnięciu (a najpóźniej w momencie osiągnięcia) wieku uprawniającego do świadczenia i uzyskaniu stażu uprawniającego do tego świadczenia. W dokumencie ZUS-u czytamy także, iż prawo do świadczenia kompensacyjnego przysługuje nauczycielowi, którego stosunek pracy został rozwiązany lub wygasł w okolicznościach określonych w art. 20 ust. 1, 5c i 7 KN, tj. m.in. w przypadku, gdy rozwiązanie stosunku pracy nastąpiło w razie: • całkowitej likwidacji szkoły, • częściowej likwidacji szkoły albo w razie zmian organizacyjnych powodujących zmniejszenie oddziałów w szkole. Konieczne jest, by po rozwiązaniu stosunku pracy nauczyciel nie wykonywał żadnych czynności zarobkowych i nie prowadził działalności gospodarczej. Ostatnim zatrudnieniem przed dniem zgłoszenia wniosku o nauczycielskie świadczenie kompensacyjne musi być praca w charakterze nauczyciela. Pobieranie zasiłku dla bezrobotnych nie stanowi przeszkody do przyznania nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego. Wysokość nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego Art. 5 ust. 1 Ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych informuje, iż świadczenie stanowi równowartość kwoty będącej wynikiem podzielenia podstawy obliczenia emerytury, ustalonej w sposób określony w art. 25 Ustawy o emeryturach i rentach, przez średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku 60 lat, ustalone według obowiązujących w dniu zgłoszenia wniosku o przyznanie świadczenia tablic średniego trwania życia, o których mowa w art. 26 powyższego dokumentu. Jeżeli uprawniony nauczyciel jest członkiem otwartego funduszu emerytalnego, to przy ustalaniu podstawy obliczenia emerytury składki na ubezpieczenie emerytalne, zewidencjonowane na jego koncie w ZUS-ie, zwiększa się przez pomnożenie wskaźnikiem korygującym 19,52/12,22, stanowiącym stosunek pełnej wysokości składki na ubezpieczenie emerytalne do wysokości zewidencjonowanej na koncie ubezpieczonego w ZUS-ie. Kwota świadczenia nie może być niższa niż kwota najniższej emerytury, a świadczenie podlega waloryzacji na zasadach i w terminach przewidzianych dla waloryzacji świadczeń w art. 88, art. 89 i art. 93 Ustawy o emeryturach i rentach. Wypłata nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego Nauczycielskie świadczenie kompensacyjne rozlicza uprawnionemu właściwa jednostka terenowa ZUS-u i wypłaca je za miesiąc kalendarzowy w terminach i na zasadach przewidzianych dla wypłaty emerytur określonych w art. 129, art. 130, art. 132–135 i art. 136b Ustawy o emeryturach i rentach. Kwotę świadczenia za niepełny miesiąc ustala się, dzieląc ją przez liczbę dni kalendarzowych w miesiącu, a otrzymany iloraz mnoży się przez liczbę dni kalendarzowych, za które świadczenie przysługuje. W razie śmierci uprawnionego wstrzymanie wypłaty świadczenia następuje od miesiąca przypadającego po miesiącu, w którym zmarła osoba uprawniona. Należy podkreślić, że w razie zbiegu prawa do świadczenia z prawem do renty, uposażenia w stanie spoczynku, zasiłku przedemerytalnego, świadczenia przedemerytalnego lub innego świadczenia o charakterze emerytalnym lub rentowym, ustalonym na podstawie odrębnych ustaw, przysługuje tylko jedno z tych świadczeń – wyższe lub wybrane przez uprawnionego. Kiedy ustaje prawo do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego? Kwestię tę reguluje art. 8 Ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych, według którego prawo do świadczenia ustaje z dniem: • poprzedzającym dzień nabycia prawa do emerytury, która jest ustalona decyzją organu rentowego lub innego organu emerytalno-rentowego, określonego w odrębnych przepisach, • poprzedzającym dzień osiągnięcia przez uprawnionego wieku: o 60 lat – w przypadku kobiet, o 65 lat – w przypadku mężczyzn – jeżeli uprawniony nie ma prawa do emerytury ustalonego decyzją organu rentowego lub innego organu emerytalno-rentowego, określonego w odrębnych przepisach; • śmierci uprawnionego. W przypadku, gdy uprawniony osiąga przychody z tytułu działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, prawo do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego ulega zawieszeniu lub zmniejszeniu na zasadach określonych w art. 103 ust. 3 i art. 104–106 Ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Przy czym jeżeli nauczyciel po nabyciu prawa do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego podejmuje zatrudnienie w jednostce, o której mowa w art. 2 pkt 1 Ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych, prawo do tego świadczenia ulega zawieszeniu bez względu na wysokość osiąganego przez niego z tytułu tego zatrudnienia przychodu. Prawo do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego ulega zawieszeniu bez względu na wysokość uzyskiwanego przychodu w razie podjęcia pracy (nie tylko w charakterze nauczyciela, wychowawcy lub innego pracownika pedagogicznego) w placówkach oświatowych wymienionych w art. 1 KN. Zatem nauczyciel, będąc na świadczeniu kompensacyjnym, nie może podjąć zatrudnienia na umowę o pracę w palcówkach oświatowych do osiągnięcia wieku emerytalnego. W przeciwnym wypadku ZUS zawiesi świadczenie bez względu na wysokość uzyskiwanego przychodu. Natomiast w przypadku uzyskiwania przychodu z tytułu innej pracy lub prowadzenia działalności gospodarczej, w tym także pracy zarobkowej za granicą oraz pobierania zasiłków: chorobowych, macierzyńskiego, opiekuńczego, wyrównawczego, świadczenia rehabilitacyjnego i wyrównawczego, dodatku wyrównawczego, a także wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy, nauczycielskie świadczenie kompensacyjne ulega: • zawieszeniu, jeżeli przychód wynosi kwotę wyższą niż 130 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, • zmniejszeniu, jeżeli przychód wynosi kwotę przekraczającą 70 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, ale nie wyższą niż 130 proc. tego wynagrodzenia.