STAN PRAWNY NA 22 STYCZNIA 2021 Bariery utrudniające funkcjonowanie dziecka w środowisku szkolnym i przedszkolnym Opracowała: Jagna Niepokólczycka-Gac, pedagog, socjoterapeuta, wieloletni kurator społecznego sądu rodzinnego i dla nieletnich Podstawa prawna: • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz.U. z 2020 r. poz. 1280), • Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1327 ze zm.). Do zadań każdej placówki oświatowej, niezależnie od poziomu edukacji, należy stworzenie jak najlepszych warunków kształcenia. Ograniczenia, które uniemożliwiają realizację tego zadanie, leżą zarówno po stronie samego dziecka, grupy społecznej, w której ono wzrasta, jak i placówki, do której uczęszcza. Wśród czynników utrudniających proces edukacji i wychowania specjaliści wskazują głównie na warunki ekonomiczne i kulturowe, w których funkcjonuje placówka. Równie istotne są przeszkody ze strony samych dzieci, np. stan ich zdrowia, poziom intelektualny, wrodzone deficyty poznawcze. Szczególnym zadaniem będzie więc dbałość o niwelowanie zastanych barier w taki sposób, aby każde dziecko mogło wykorzystać w pełni wrodzone możliwości, a w konsekwencji osiągnąć indywidualny sukces edukacyjny. Co na ten temat powinni wiedzieć pracownicy poradni? Zachowania dysfunkcyjne W Ustawie o systemie oświaty oraz Rozporządzeniu w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach wskazano, że system kształcenia powinien zapewniać warunki sprzyjające prawidłowemu rozwojowi dziecka. W związku z tym, każde dziecko powinno mieć dostosowany do własnych możliwości i potrzeb poziom wychowania i kształcenia. Niejednokrotnie okazuje się, że sformułowanie to pozostaje martwym zapisem, zwłaszcza w stosunku do dzieci, które nie posiadają opinii psychologiczno-pedagogicznej lub orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego. Zdarza się wówczas, że są one traktowane jako krnąbrne i niegrzeczne, szczególnie gdy nie uzyskują odpowiedniej pomocy ze strony kadry pedagogicznej. Tymczasem manifestowanie zachowań dysfunkcyjnych przez dzieci ma zawsze swoje podłoże biologiczne lub społeczne. Zadaniem nauczycieli i specjalistów jest więc pomoc w dotarciu do istoty trudności i stworzenie systemu wsparcia adekwatnego do potrzeb dzieci. Takie działanie będzie elementem pomocnym w usuwaniu barier, które utrudniają dziecku prawidłowy rozwój na co dzień. Inną barierą, która ma wpływ na gorszą jakość pomocy dzieciom, bywa niestety biurokracja. I choć dokumentowanie przez nauczycieli działań podejmowanych wobec dziecka (posiadającego opinię czy też orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego) będzie nieodzowne, to warto uczulać ich na to, że wszelkie formalne działania nie powinny zastępować rzeczywistej pracy z dzieckiem. Współpraca z rodzicami Nierzadko zdarza się, iż problemy dziecka wynikają z uwarunkowań społecznych, a ich wpływ wzmacnia i tak niekorzystne uwarunkowania biologiczne. Choć dzieci obarczone dysfunkcjami powinny być objęte szczególną opieką, to w rzeczywistości zdarza się, że postawy rodziców albo ich stosunek do nauczycieli powodują powstawanie barier, a tym samym utrudniają wdrażanie działań pomocowych. Każdy sygnał płynący od dziecka, który świadczy o zaniedbaniu, stosowaniu przemocy (zarówno fizycznej, jak i psychicznej) wobec niego powinien być przyczynkiem do podjęcia przez pedagogów natychmiastowych działań. Ich podstawą powinna być przede wszystkim wspomniana współpraca z rodzicami. Aby była ona efektywna, w relacjach pomiędzy rodzicami a nauczycielami muszą być usunięte bariery komunikacyjne. Na ten aspekt należy położyć szczególny nacisk. W tym celu warto zachęcać do tego, by w placówce powstało specjalne miejsce, w którym bez przeszkód mogą odbywać się trudne rozmowy. Te zaś mogą dotyczyć zarówno omówienia diagnozy, jak również objaśnienia przejawów dysfunkcyjnego zachowania dziecka. Pomieszczenie takie powinno pozwalać na zachowanie dyskrecji, dlatego należy zadbać zwłaszcza o odpowiedni stół, najlepiej okrągły lub owalny, przy którym wszystkie osoby biorące udział w rozmowie będą mogły zasiąść. Ważnym elementem będzie np. możliwość zrobienia herbaty lub podania wody, a także zapewnienie odpowiedniej atmosfery do prowadzenia dialogu. Niedopuszczalne jest prowadzenie trudnych rozmów pod presją czasu, na korytarzu, czy też w obecności osób, których sprawa nie dotyczy. Współpraca ze środowiskiem pomocowym Reagowanie na problemy społeczne dziecka wiąże się ściśle ze współpracą z lokalnymi placówkami pomocowymi, w tym przede wszystkim z ośrodkiem pomocy społecznej czy też z organami ścigania oraz wymiarem sprawiedliwości. Niestety, to obszar, który często budzi zastrzeżenia przedstawicieli oświaty. Podstawowym problemem, który stanowi barierę w nawiązaniu poprawnych relacji jest brak przepływu informacji pomiędzy przedstawicielami różnych resortów zajmującymi się dzieckiem i jego rodziną. Często mają one charakter wyłącznie formalny, a przez to bardzo ograniczony. Tymczasem sprawna wymiana informacji o dziecku (wymagającym wsparcia) z odpowiednimi służbami ma wpływ na jakość prowadzonych działań pomocowych. Dlatego tak istotne będzie nawiązanie dobrych relacji z wymienionymi służbami, zanim wystąpią problemy. W tym celu często zaprasza się pracowników socjalnych, sprawujących opiekę nad rejonem, asystentów rodziny, kuratorów sądowych, przedstawicieli policji na uroczystości przedszkolne i szkolne, spotkania pracowników itd. Pozwalają one na nawiązanie pozaformalnych relacji, które niwelują bariery komunikacyjne, a przez to ułatwiają w przyszłości nadanie sprawom służbowym bardziej dynamicznego biegu. Równie dobrym rozwiązaniem jest organizowanie rad pedagogicznych, na które są zapraszani przedstawiciele odpowiednich służb. Warto też zachęcać nauczycieli, by uczestniczyli w posiedzeniach interdyscyplinarnych zespołów do spraw przeciwdziałania przemocy w rodzinie, a zwłaszcza grup roboczych powołanych do spraw dotyczących rodzin dzieci powierzonych na co dzień ich opiece. Prawo i procedury postępowania Sytuacje kryzysowe, w tak dużej społeczności jaką jest przedszkole, są nie do uniknięcia. Aby stan taki nie ulegał zaostrzeniu, muszą być one rozwiązywane natychmiast po ich zaistnieniu. Każde opóźnienie, zostawienie sprawy samej sobie – prowadzi do pogorszenia sytuacji, a przez to do kolejnego, poważniejszego kryzysu. Konieczne jest więc przestrzeganie procedur postępowania. Niestety, jedną z barier, która uniemożliwia podejmowanie odpowiednich działań, jest nieadekwatność procedur do potrzeb, stale zmieniających się przepisów prawnych lub niedostosowanie ich do zasobów danej społeczności. Zdarza się na tym tle sporo nieporozumień. Przykładowo: rodzice, w sytuacji, gdy musieliby ponieść konsekwencje swojego niepożądanego postępowania, mogą wykazywać sprzeciw wobec zastosowanych sankcji, tworząc barierę, która uniemożliwia dalszą współpracę. Dlatego też uprzedzenie o zastosowaniu procedur będzie zasadne. Przykładem może być postępowanie nauczyciela w sytuacji, kiedy po dziecko zgłasza się opiekun, wobec którego istnieją uzasadnione podejrzenia, że jest nietrzeźwy. Problemy edukacyjne Etap wychowania przedszkolnego ma znaczenie dla całego procesu edukacji dziecka. Zaniedbania na tym poziomie powodują nieodwracalne szkody, których negatywne skutki są odczuwalne przez dziecko w przyszłości. Ważnym aspektem jest pochodzenie społeczne, wykształcenie rodziców, warunki rodzinne i materialne, tradycje kulturowe. Nierzadko stanowią one poważne bariery, z którymi nauczyciele muszą się uporać. Wszelkie deficyty, które reprezentuje powierzone opiece dziecko, wymagają wsparcia zarówno podczas pracy z grupą, poprzez indywidualizację procesu kształcenia, jak i zapewnienia działań kompensacyjnych. Dlatego też istotne będzie zapewnianie dzieciom wsparcia w zakresie pomocy psychologiczno-pedagogicznej, np. umożliwienie korzystania z odpowiednich zajęć w poradni psychologiczno-pedagogicznej. Poważną barierę, która uniemożliwia udział w organizowanych przez poradnię zajęciach mogą być względy ekonomiczne, np. brak funduszy na dojazd. Aby pokonać tę przeszkodę, dyrektor placówki może nawiązać współpracę z ośrodkiem pomocy społecznej i wskazać pracownikowi socjalnemu na potrzebę odpowiednich funduszy. Dzięki temu rodzice mogą uzyskać zapomogę celową, która umożliwi dziecku udział w zajęciach. Samoocena Istotnym elementem, który ma wpływ na rozwój dziecka, jest jego samoocena. Wynika ona z poczucia własnej wartości w oparciu o sygnały, które napływają do dziecka z zewnątrz. Mogą one stanowić dla niego wzmocnienie lub wręcz przeciwnie – barierę w prawidłowym odbiorze własnej osoby. Na tym polu warto zadbać o kompleksowe działania, podpowiedzi dla pracowników placówek oświatowych, jak wprowadzać dziecko z niepełnosprawnością do grupy rówieśniczej, aby zagwarantować mu równe traktowanie przez inne dzieci. W tym zakresie sprawdzą się rozmowy z pozostałymi rodzicami oraz organizowanie dla dzieci zajęć poświęconych tolerancji i akceptacji odmienności u innych. Organizowane we współpracy z pedagogiem szkolnym lub psychologiem warsztaty powinny służyć uwrażliwieniu dzieci na potrzeby innych i uczyć ich empatii. Bariery ekonomiczne Poważną barierą w wychowaniu i edukacji jest zróżnicowanie ekonomiczne pomiędzy dziećmi. Dlatego też nauczyciele powinni uczynić wszystko, aby uległy one zniwelowaniu. Przede wszystkim żadne dziecko nie powinno być głodne. Niższe zasoby materialne mają wpływ np. na ubiór dziecka, jak i gadżety, z których ono korzysta. Warto zachęcać do organizacji zajęć i warsztatów, które posłużą ukazaniu uczniom pozamaterialnego systemu wartości.