STAN PRAWNY NA 15 STYCZNIA 2021 Uchybienie godności zawodu nauczyciela Opracował i zaktualizował: Michał Łyszczarz, prawnik, główny specjalista w Wydziale Oświaty w Urzędzie Miasta w Dąbrowie Górniczej, współautor komentarza do Ustawy o systemie oświaty oraz szeregu publikacji z zakresu prawa oświatowego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 2215). Nauczyciel jest zawodem zaufania publicznego, którego wyjątkowa rola dla społeczeństwa została podkreślona w preambule do aktu ustanawiającego szczególne uprawnienia dla osób o takiej profesji, czyli w Karcie nauczyciela. Szczególna rola tego zawodu powoduje, że przed osobami go wykonującymi są stawiane specjalne wymagania. Nauczyciele podlegają również odpowiedzialności dyscyplinarnej uregulowanej w sposób odrębny, czyli znajdującej się właśnie w nauczycielskiej pragmatyce. Zgodnie z art. 75 KN, nauczyciele podlegają odpowiedzialności dyscyplinarnej za uchybienia godności zawodu lub obowiązkom, o jakich mowa w art. 6, stosownie do którego obowiązani są: • rzetelnie realizować zadania związane z powierzonym im stanowiskiem oraz podstawowymi funkcjami szkoły: dydaktyczną, wychowawczą i opiekuńczą, w tym zadania związane z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę, • wspierać każdego ucznia w jego rozwoju, • dążyć do pełni własnego rozwoju osobowego, • doskonalić się zawodowo, zgodnie z potrzebami szkoły, • kształcić i wychowywać młodzież w umiłowaniu Ojczyzny, w poszanowaniu Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w atmosferze wolności sumienia i szacunku dla każdego człowieka, • dbać o kształtowanie u uczniów postaw moralnych i obywatelskich zgodnie z ideą demokracji, pokoju i przyjaźni między ludźmi różnych narodów, ras i światopoglądów. Uchybienie wskazanym obowiązkom skutkować może wymierzeniem nauczycielowi jednej z kar dyscyplinarnych. W myśl art. 76 ust. 1 KN są nimi: • nagana z ostrzeżeniem, • zwolnienie z pracy, • zwolnienie z pracy z zakazem przyjmowania ukaranego do pracy w zawodzie nauczyciela w okresie 3 lat od ukarania, • wydalenie z zawodu nauczyciela. Kary dyscyplinarne niosą zatem dla nauczycieli poważne konsekwencje. Należy pamiętać, że mogą być one wymierzone również z tytułu uchybienia godności zawodu. Jest to pojęcie, które w Karcie nauczyciela nie zostało w żaden sposób zdefiniowane, pozostaje zatem pojęciem niedookreślonym , co uznać należy za duże niedopatrzenie ustawodawcy. Jeżeli bowiem ustawa wiąże konkretne sankcje, łącznie z wydaleniem z zawodu, z naruszeniem godności nauczyciela, to nie powinna mieć miejsce sytuacja, z jaką mamy do czynienia w Karcie nauczyciela, gdy z jednej strony istnieje tak poważna kara, a z drugiej – z przepisów nie wynika wyraźnie, jakie zachowania wiążą się z jej wymierzeniem. Jedyną zatem możliwością ustalenia, co należy rozumieć przez uchybienie godności nauczycielskiego zawodu, jest dokonanie interpretacji. Zauważyć przy tym należy, że będzie ona zawsze dokonywana przez komisję dyscyplinarną zajmującą się określonymi naruszeniami dokonanymi przez nauczyciela. Jeżeli zatem dyrektor jest przekonany, że dane zachowanie pedagoga uchybia godności zawodu, nie może go ukarać dyscyplinarnie, nie posiada bowiem takich kompetencji. Może jedynie wystąpić do komisji dyscyplinarnej z wnioskiem o ukaranie nauczyciela. Jest to jedna ze specyficznych regulacji, właściwych właśnie nauczycielskiej pragmatyce służbowej, zdecydowanie inna od regulacji powszechnego prawa pracy. W większości jednostek, innych niż oświatowe, kary zarówno porządkowe (za uchybienia w porządku pracy), jak i dyscyplinarne wymierza kierownik zakładu. Tymczasem w przypadku szkół, przedszkoli i placówek ich dyrektorzy posiadają wyłącznie kompetencje do wymierzania kar porządkowych. Jak rozumieć uchybienie zawodu nauczyciela? W pierwszej kolejności można tu przywołać odpowiedź sekretarza stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej na interpelację nr 6877 w sprawie przemocy ze strony nauczycieli wobec dzieci w przedszkolach i szkołach. W odpowiedzi tej czytamy, że „przez uchybienie godności zawodu nauczyciela należy rozumieć wszelkie zachowania nauczyciela, które nie mogą być akceptowane z uwagi na dobro wychowywanej młodzieży i prawidłowe funkcjonowanie systemu szkolnego, podważają zaufanie nie tylko do obwinionego nauczyciela, ale również innych nauczycieli, zaprzeczając wartościom dotyczącym wzajemnego szacunku, kultury i poszanowania godności, które nauczyciel powinien przekazywać uczniom. Podstawę do zakwalifikowania przewinienia jako uchybienia godności zawodu nauczyciela – niezależnie od miejsca jego popełnienia – będzie zatem stanowić jego treść, np. wszelkie przejawy przemocy fizycznej i stosowanie nacisku psychicznego wobec ucznia, naruszenie godności ucznia, niestosowne zachowanie się, które w sposób ewidentny narusza ogólne normy etyczne i normy zachowania przyjęte w środowisku szkolnym (oświatowym)”. Trudno oczywiście polemizować ze stanowiskiem, że wszelkie przejawy przemocy nauczyciela wobec ucznia należy zakwalifikować jako uchybienie godności zawodu. Warto jednak nadmienić, że przywołana odpowiedź wskazuje, iż „incydentalny charakter sprawy może mieć wpływ na wymiar kary dyscyplinarnej”. Inne konsekwencje dla nauczyciela będzie mieć zdarzenie o charakterze jednorazowym, a inne szereg podobnych zdarzeń, z których każde jest związane ze stosowaniem przemocy psychicznej lub fizycznej wobec uczniów. Wszelkie okoliczności bierze pod uwagę komisja dyscyplinarna rozpatrująca sprawę nauczyciela i ustalająca adekwatną do stopnia zawinienia karę. Wśród innych przykładów zachowań nauczycieli, które uchybiają godności zawodu, można wymienić (za: Jakub Jakubowski, Małgorzata Zając-Rzosińska, Karta nauczyciela. Komentarz, Warszawa 2014): • narażanie uczniów na utratę zdrowia i życia, • nieetyczne zachowania wobec współpracowników i kierownictwa placówki oświatowej (rozpowszechnianie informacji nieprawdziwych lub objętych tajemnicą rady pedagogicznej), • niewłaściwe realizowanie zadań edukacyjnych i wychowawczych, • niską kulturę osobistą (używanie wulgaryzmów), • dopuszczenie się plagiatu, • oszustwo, • poświadczenie nieprawdy, • fałszerstwo, • pedofilię, • poniżanie uczniów, • wykorzystywanie swojej pozycji celem zmuszenia ucznia do określonych zachowań czy inne obcesowe zachowania, które nie przystają osobie zobowiązanej do ich kształtowania. Ponadto można tutaj również wskazać: • porzucenie pracy, • propagowanie rasizmu, szerzenie nienawiści, • udzielanie niedozwolonej pomocy uczniom podczas sprawdzianów i egzaminów. Warto zwrócić uwagę na Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 września 1995 r. (I PO 6/95), w którym Sąd ten utrzymał w mocy zaskarżone orzeczenie komisji dyscyplinarnej o wydaleniu z zawodu nauczycielskiego. Sąd uznał, że uchybiające godności zawodu było zachowanie nauczyciela, który uczennicy klasy VI polecił rozebrać się do naga i pod pozorem porównania jej części ciała i szkieletu jaszczurki i dotykał różnych części jej ciała. Czyn ten komisja dyscyplinarna zakwalifikowała jako naruszający art. 6 KN i stanowiący przy tym naruszenie godności zawodu. Oczywiście w tym przypadku mamy do czynienia z naruszeniem, które ma niewątpliwie najcięższy charakter, a co za tym idzie pociągnęło za sobą najsurowszą z przewidzianych w Karcie nauczyciela kar dyscyplinarnych. Można natomiast wskazać przykład innego naruszenia, które również należałoby zakwalifikować jako uchybiające godności zawodu, a które jednocześnie jest powszechnie akceptowane i z reguły nietraktowane jako jakiekolwiek naruszenie – czynem tym jest udzielanie płatnych korepetycji własnym uczniom. O ile bowiem samego udzielania korepetycji nie można uznać za niedozwolone, o tyle w tym konkretnym przypadku, czyli gdy nauczyciel udziela płatnych lekcji uczniom uczęszczającym do szkoły, w której jest zatrudniony, i chodzącym do jego klasy, powstaje oczywisty konflikt interesów. Mamy bowiem do czynienia z sytuacją, kiedy uczeń, mający prawo do bezpłatnej nauki w szkole publicznej, płaci za zajęcia własnemu nauczycielowi. Oczywiście nie można założyć, że zapłata ma bezpośrednie przełożenie na wyniki ucznia w szkole, ale jednocześnie nie można takiej ewentualności całkowicie wykluczyć, co powoduje, że nauczyciel powinien powstrzymywać się o tego typu aktywności. Jak powinien zachować się dyrektor? Z uwagi na fakt, że uchybienie godności zawodu jest pojęciem niedookreślonym, nie jest możliwe podanie zamkniętego katalogu wszelkich możliwych zachowań, które stanowią owo uchybienie. Dyrektor zawsze może stanąć w obliczu nowej sytuacji, co do której może żywić przeświadczenie, że stanowi uchybienie zawodu. Przykładowo: nauczycielka umieszcza w serwisie społecznościowym zdjęcia o charakterze, który zdaniem dyrektora nie licuje w żaden sposób z godnością zawodu, a do których mają swobodny dostęp uczniowie szkoły. Powstaje zasadnicze pytanie, czy w tym wypadku została naruszona cienka granica dzieląca sferę prywatną aktywności każdego człowieka od sfery jego aktywności zawodowej. Ocena takiej sytuacji jest z reguły trudna, tym bardziej że każdy człowiek ma prawo do różnych zachowań w czasie wolnym od pracy. Podobnie jednak jak członkowie korpusu służby cywilnej, nauczyciele muszą pamiętać, że wykonując zawód zaufania publicznego, nie mają prawa zachowywać się w całkowicie dowolny sposób oraz oczekiwać, że żadne z ich zachowań prywatnych nie będzie miało wpływu na sferę zawodową. Służba cywilna została tu przywołana nieprzypadkowo, ponieważ Ustawa o służbie cywilnej nakazuje jej pracownikom godne zachowanie nie tylko w trakcie służby, ale i poza nią. Pomijając fakt, że mamy tu ponownie do czynienia z pojęciem niedookreślonym (godne zachowanie), to Ustawa wyraźnie wymaga odpowiedniego zachowania również w czasie, gdy pracownik nie wykonuje obowiązków służbowych. Jakkolwiek zasada ta nie jest tak wyraźnie wskazana w odniesieniu do nauczycieli, to jednak ma zastosowanie również do nich, gdyż uchybić godności zawodu zaufania społecznego można także poza godzinami pracy. Dyrektor danej placówki odgrywa tu kluczową rolę – to on musi uznać, że nastąpiło uchybienie. Ponieważ stosownie do treści art. 77 ust. 1 i 2 KN, w pierwszej instancji orzekają komisje dyscyplinarne przy wojewodach dla nauczycieli wszystkich szkół na terenie województwa, a drugą instancją w sprawach dyscyplinarnych nauczycieli jest odwoławcza komisja dyscyplinarna przy ministrze właściwym do spraw oświaty i wychowania, dyrektor może jedynie wystąpić z zawiadomieniem o popełnieniu czynu zagrożonego karą dyscyplinarną do właściwego kuratora. Dalsza ocena okoliczności zdarzenia nie należy już zatem do dyrektora, ale do komisji dyscyplinarnej.