STAN PRAWNY NA 22 GRUDNIA Rola doradcy zawodowego w szkole Opracowała i zaktualizowała: Elżbieta Rzepecka-Roszak, dyrektor Szkoły Podstawowej, ekspert ds. awansu zawodowego nauczycieli Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 910 ze zm.), • Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 2215), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz. U z 2017 r. poz. 1591), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym (Dz.U. z 2017 r. poz. 1578), • Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z 3 kwietnia 2019 r. w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół (Dz.U. z 2019 r. poz. 639). Doradztwo zawodowe w założeniu ma na celu pomoc przy podejmowaniu decyzji w wyborze rodzaju edukacji, szkoły i zawodu. Wsparcie przyjmuje formę indywidualnej porady, która polega na wskazanie predyspozycji i zasugerowanie kierunków rozwoju poszukującym uczniom. Czy tak właśnie dzieje się w naszych szkołach? Czy doradztwo zawodowe temu właśnie służy? Regulacje prawne Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe zobowiązuje szkoły do przygotowania uczniów do wyboru zawodu i kierunku kształcenia (art. 1 ust. 19). Szczegółowe reguły działania doradztwa zawodowego w szkołach określa Rozporządzenie z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach. W przywołanym przepisie (w § 6 ust. 2 pkt 6) mowa jest o udzielaniu w szkole pomocy w trakcie bieżącej pracy z uczniami przez zintegrowane działania nauczycieli i specjalistów, w formie zajęć związanych z wyborem kierunku kształcenia i zawodu – w przypadku uczniów szkoły podstawowej oraz uczniów szkoły ponadpodstawowej. Do zadań nauczycieli, wychowawców i specjalistów należy wspomaganie uczniów w wyborze kierunku kształcenia i zawodu w trakcie bieżącej pracy ( § 20 ust. 2 pkt 2b). Nie zawsze podopieczni są na tyle świadomi, by móc jasno określić własne ścieżki rozwoju zawodowego, dlatego doradztwo musi przebiegać niejako na dwóch etapach – edukacyjnym i zawodowym. Podczas pierwszego z wymienionych, jednostki dowiadują się, jak zdobyć kwalifikacje do wybranych zawodów, drugi natomiast pozwala określić predyspozycje, wymagania czy przeciwwskazania do danej profesji. Pierwszej obserwacji i diagnozy dokonują nauczyciele i wychowawcy, którzy rozpoznają indywidualne potrzeby rozwojowe i edukacyjne oraz możliwości psychofizyczne uczniów, w tym ich zainteresowania i uzdolnienia. Taka wstępna opinia jest niezwykle ważna dla doradcy zawodowego, podobnie jak obserwacja pedagogiczna, której celem jest rozpoznanie uzdolnień uczniów, ich mocnych stron, predyspozycji i zainteresowań (§ 26 ust. 1 pkt. 1). Zadaniem pracujących w szkole pedagogów jest również analiza przyczyn niepowodzeń edukacyjnych uczniów lub ich trudności w funkcjonowaniu, w tym barier i ograniczeń utrudniających im uczestnictwo w życiu szkoły lub placówki (§ 24 pkt.1, 7, 8). Zgodnie z przepisami zawartymi w Rozporządzeniu (§ 26 ust. 1) doradca zawodowy powinien: • systematycznie diagnozować zapotrzebowania uczniów na informacje edukacyjne i zawodowe oraz pomoc w planowaniu kształcenia i kariery zawodowej, • gromadzić, aktualizować i udostępniać informacje edukacyjne i zawodowe właściwe dla danego poziomu kształcenia, • prowadzić zajęcia związane z wyborem kierunku kształcenia i zawodu z uwzględnieniem rozpoznanych mocnych stron, predyspozycji, zainteresowań i uzdolnień uczniów, • koordynować działalności informacyjno-doradczą, prowadzoną przez szkołę i placówkę, • współpracować z innymi nauczycielami w tworzeniu i zapewnieniu ciągłości działań w zakresie zajęć związanych z wyborem kierunku kształcenia i zawodu, • wspierać nauczycieli, wychowawców grup wychowawczych i innych specjalistów w udzielaniu pomocy psychologiczno-pedagogicznej. W myśl § 17 ust. 1 i § 18 zajęcia rozwijające uzdolnienia, umiejętności uczenia się, zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze oraz zajęcia specjalistyczne prowadzą nauczyciele, wychowawcy i specjaliści posiadający kwalifikacje odpowiednie do rodzaju zajęć. Przy czym szkolenia te prowadzi się przy wykorzystaniu aktywizujących metod pracy, a kursy związane z wyborem kierunku kształcenia i zawodu, uzupełniają działania szkoły w zakresie doradztwa zawodowego. Zajęcia, podczas których podejmuje się planowane działania w zakresie doradztwa zawodowego mają miejsce już w przedszkolu. Na tym etapie edukacyjnym rozpoczyna się proces rozpoznania zainteresowań dzieci i obserwacja wstępnych predyspozycji zawodowych. W kolejnych latach nauki w szkole podstawowej, uczniowie nie tylko próbują sprecyzować własne zainteresowania, ale także podjąć świadome decyzje edukacyjne i zawodowe. Zajęcia doradztwa zawodowego mają pomóc w przygotowaniu do wyboru kolejnego etapu kształcenia, a następnie zawodu. Działania przedszkola i szkoły wspierające diagnozę zainteresowań uczniów oraz ich decyzje w zakresie preorientacji zawodowej, winny: • przygotować dzieci i uczniów do kolejnego etapu kształcenia, • zapoznawać z różnorodnymi zawodami, • kształtować pozytywne postawy wobec pracy i edukacji oraz pobudzać rozpoznawanie i rozwijanie ich zainteresowań i uzdolnień, • uczestniczyć w zajęciach z zakresu doradztwa zawodowego.(art. 26a ust. 1 Ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe). Doradztwo zawodowe może być realizowane na: • zajęciach edukacyjnych wychowania przedszkolnego, • obowiązkowych zajęciach edukacyjnych z zakresu kształcenia ogólnego lub kształcenia w zawodzie, • zajęciach z zakresu doradztwa zawodowego, • zajęciach związanych z wyborem kierunku kształcenia i zawodu prowadzonych w ramach pomocy psychologiczno-pedagogicznej, • zajęciach z wychowawcą. Warto zwrócić uwagę na sposób prowadzenia szkoleń z zakresu doradztwa zawodowego. Zapisy rozporządzenia obligują szkolnych doradców zawodowych do prowadzenia kursów grupowych bądź indywidualnych w sposób atrakcyjny, angażujący uczestników, zachęcający ich do aktywności. Przykładami takich zajęć są warsztaty, podczas których uczniowie sami opracowują własną ścieżkę kariery zawodowej, a także wywiady z przedstawicielami różnych grup zawodowych. Uczniowie mogą stworzyć galerię zawodów, zaprosić swoich rodziców, którzy opowiedzą o wykonywanej pracy. Ciekawą formą uaktywniającą może być również wykorzystanie technologii informacyjnej np. internetu, w celu poszukiwania wiedzy o różnych zawodach. Warto także zorganizować wycieczki do wybranych zakładów pracy. W przypadku braku doradcy zawodowego w szkole lub placówce, dyrektor szkoły lub placówki wyznacza nauczyciela, wychowawcę grupy wychowawczej lub specjalistę, realizujących zadania doradcy zawodowego. Mówiąc o doradztwie zawodowym, nie wolno nam zapominać o uczniach niepełnosprawnych intelektualnie. Rozporządzenie z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym wskazuje na zadania szkół w kierunku pomocy ww. uczniom. Do obowiązków tych należą nie tylko działania realizujące zalecenia poradni psychologiczno-pedagogicznej, ale przede wszystkim wspieranie i pomoc w rozwoju. Takim zadaniem jest „przygotowanie uczniów do samodzielności w życiu dorosłym” (§ 5 ust. 1 pkt 6). Szczególnie ważna jest wnikliwa obserwacja zainteresowań, a nawet uzdolnień uczniów, celem zweryfikowania i oceny predyspozycji m.in. do wykonywania w przyszłości wybranego zawodu. Wewnątrzszkolny system doradztwa zawodowego Doradca zawodowy powinien pomagać w konstruowaniu planów edukacyjno-zawodowych, a jednocześnie służyć pomocą w kształtowaniu zachowań i umiejętności społecznych, istotnych w przyszłym środowisku zawodowym. Doradztwo zawodowe jest ukierunkowane nie tylko na ucznia, ale także na jego rodziców, a nawet środowisko lokalne. Niezwykle ważne jest zatem diagnozowanie potrzeb środowiska lokalnego i znajomość rynku pracy. Zadaniem doradcy zawodowego jest pozyskanie wiedzy na temat zapotrzebowania uczniów na informacje edukacyjno-zawodowe. Poza tym jego obowiązkiem jest gromadzenie i udzielanie informacji o możliwościach kształcenia, zdobywania kwalifikacji i specjalizacji w wybranych dziedzinach życia społecznego i zawodowego. W tym celu doradca powinien opracować i zorganizować wewnątrzszkolny system doradztwa zawodowego. Pozwoli on określić harmonogram działań, zaplanować zadania wspierające uczniów w podejmowaniu decyzji o dalszej edukacji, jednocześnie przygotowując ich do wejścia na rynek pracy. Nie należy przy tym zapominać, że w planowaniu rozwoju edukacyjno-zawodowego biorą udział nie tylko uczniowie, ale także rodzice i nauczyciele. Niezwykle ważne jest to, by koordynatorem tych działań była osoba kompetentna, posiadająca kwalifikacje do prowadzenia zajęć z zakresu doradztwa zawodowego. Zdarza się, że takie kursy zostają scedowane na pedagoga czy psychologa. Ze względu na ich inne zadania istnieje jednak ryzyko, że ich działania będą ograniczone. Podobnie rzecz się ma, gdy sporadycznie podejmują tę tematykę wychowawcy klas. Kolejnym problemem jest tworzenie etatów doradcy zawodowego. Ważne! Godziny pracy oraz formy zatrudnienia nauczycieli doradców zawodowych określają: art. 10 oraz art. 42 ust. 1 i ust. 7 pkt 3b Ustawy z 26 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela. Wymiar pensum doradcy może wynosić maksymalnie 22 godziny, zaś wymiar zajęć z zakresu doradztwa zawodowego zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 kwietnia 2019 r. w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół wynosi 10 godzin w skali roku szkolnego Świadomość rangi zajęć doradztwa zawodowego w szkołach jest ciągle zbyt mała, a temat bywa bagatelizowany. Należy jednak wyraźnie podkreślić – aby wzrosło znaczenie tej formy pomocy młodzieży w podejmowaniu decyzji edukacyjno-zawodowych, istotny jest sposób prowadzenia kursów i ich atrakcyjność. Dobrą praktyką było tworzenie tzw. Szkolnych Ośrodków Kariery (SZOK), które miały za zadanie pomóc w świadomym wyborze i planowaniu własnej ścieżki edukacyjnej i zawodowej. Tworzyły one galerie zawodów, dzięki którym uczniowie mogli poznać różne zadania i czynności związane z wykonywaniem określonych zawodów, nierzadko zupełnie im obcych. Poza tym podopieczni poznawali środowiska pracy, a także stawiane wymagania i przeciwwskazania do wykonywania określonego zawodu. Obecnie zadania te realizowane są w ramach doradztwa zawodowego, ale Szkolne Ośrodki Kariery dały podstawy do kontynuacji działań w zakresie wspomagania uczniów w wyborach właściwych ścieżek zawodowych. Ciekawym pomysłem pozwalającym określić predyspozycje zawodowe jest zaangażowanie uczniów w szkolny wolontariat. W ramach doradztwa zawodowego podopieczni często realizują zadania opiekuna, rozwijając jednocześnie swoje umiejętności np. do opieki nad starszymi osobami czy nad dziećmi (pomoc w domach dziecka itp.). Działalność wolontaryjna pozwala rozwijać nie tylko wrażliwość na drugiego człowieka, ale także uczy odpowiedzialności, systematyczności i pracy w zespole. Diagnoza potrzeb Aby doradztwo zawodowe spełniało swoją funkcję, konieczna jest właściwa diagnoza potrzeb. Jej przygotowanie jest bardzo ważne. Należy zbadać, czym interesują się uczniowie, jakie chcieliby w przyszłości wykonywać zawody. Istotna jest także orientacja na rynku pracy, predyspozycje młodych ludzi, specyfika środowiska lokalnego, poziom zatrudnienia, oferty składane przez pracodawców. Uczniowie muszą brać udział w ciekawie zorganizowanych warsztatach, podczas których będą mieli okazję poznać samych siebie, doskonalić umiejętności w komunikacji interpersonalnej i działania w zespole. Poza tym zajęcia warsztatowe powinny służyć przygotowaniu do podjęcia pracy, czyli ćwiczyć umiejętności redagowania CV, listu motywacyjnego, autoprezentacji czy rozmowy kwalifikacyjnej. Warto również zapraszać na zajęcia osoby, które osiągnęły już sukces zawodowy. Dobrą praktyką jest zapraszanie absolwentów szkoły, którzy będą swoim przykładem świadczyć o atrakcyjności danej placówki czy określonego zawodu. Uczniowie mogą również brać udział w targach edukacyjnych, podczas których zapoznają się bezpośrednio z ofertą szkół, w których chcieliby kontynuować naukę. Można również takie targi zorganizować w macierzystej szkole, wówczas należy zaprosić przedstawicieli okolicznych placówek, którzy zaprezentują własne oferty. Kolejną ciekawą inicjatywą z zakresu doradztwa zawodowego jest zainicjowanie spotkań z przyszłymi potencjalnymi pracodawcami. Uczniowie uzyskają dzięki temu informacje dotyczące praktyk zawodowych, a także zapoznają się z oczekiwaniami pracodawców. Bardzo ważne jest promowanie zainteresowań i predyspozycji wychowanków. W tym celu można zorganizować w szkole Dni Uczniowskiej Przedsiębiorczości. Będzie to okazja dla podopiecznych do pochwalenia się swoimi umiejętnościami, zwłaszcza w zakresie przedsiębiorczości. Można wówczas pomyśleć o warsztacie, który zorganizują starsi uczniowie dla młodszych. Kolejnym projektem może być „giełda talentów”, zorganizowana w ramach Dni Przedsiębiorczości. Wychowankowie będą mogli np. w formie wystawy, pokazać swój dorobek ukazujący talenty i zdolności. Dobrym pomysłem będzie także odgrywanie ról, np. pracodawca – przyszły pracownik, które stanowić mogą możliwość do wykazania się umiejętnościami z zakresu przeprowadzania rozmów negocjacyjnych i kwalifikacyjnych oraz technik autoprezentacyjnych. W doradztwie zawodowym ważne miejsce zajmują rodzice, których również należy objąć szczególnym rodzajem pomocy. W tym celu wskazane jest organizowanie cyklicznych spotkań i warsztatów, podczas których opiekunowie będą mogli zapoznać się z ofertami szkół, w jakich ich dzieci mogłyby kontynuować naukę. Warto pokusić się o stworzenie szkolnych informatorów, które byłyby źródłem wiedzy o przyszłych szkołach oraz zawodach, które można po ich ukończeniu podjąć. Poza tym zarówno dla uczniów, jak i dla ich rodziców można uruchomić w szkole multimedialne centrum informacji zawodowej z dostępem do internetu. W takim centrum konieczne jest utworzenie bazy danych o lokalnych firmach, przedsiębiorcach czy potencjalnych pracodawcach. Warto pamiętać, że doradztwo zawodowe ma służyć także innym nauczycielom. Należy zwrócić uwagę na płynną wymianę doświadczeń pomiędzy doradcą zawodowym a nauczycielami, w szczególności wychowawcami najstarszych klas w szkole. W wewnątrzszkolnym systemie doradztwa zawodowego należy ustalić formy współpracy doradcy z nauczycielami i uczniami, terminarz spotkań i ich tematykę. Wspólnie z innymi nauczycielami doradca mógłby zorganizować konkurs wiedzy, np. z zakresu orientacji zawodowej, przedsiębiorczości, znajomości funduszy europejskich. Pamiętajmy również, że każdy nauczyciel zobowiązany jest na własnych lekcjach zaprezentować wybrany zawód, o którym może opowiedzieć uczniom: np. matematyk może opowiedzieć o zawodzie logistyka, statystyka, analityka zaś polonista o zawodzie aktora, dziennikarza, krytyka literackiego, reżysera itp. Zadaniem dyrektora szkoły jest nie tylko zorganizowanie zajęć z zakresu doradztwa zawodowego, ale także motywowanie nauczycieli do podnoszenia jakości pracy. W stosunku do doradcy zawodowego jest to niełatwe zadanie, ponieważ najczęściej wykonuje on obowiązki w niewielkiej liczbie godzin bądź rolę tę przejmują nauczyciele innych przedmiotów, którzy ukończyli formę doskonalenia zawodowego, dającą im uprawnienia do prowadzenia tego typu zajęć. Trudno jest zatem motywować do podniesienia jakości pracy, gdy na jej wykonanie jest zbyt mało czasu. Na szczęście jednak trafiają się pasjonaci, dla których nawet niewielka liczba godzin jest wystarczająca, by zaangażować młodzież do aktywności i twórczego działania. Oczywiście dyrektor powinien nie tylko zmotywować takiego nauczyciela nagrodą czy dodatkiem motywacyjnym, ale także dostrzegać jego działania, doceniać wysiłek, dziękując, chwaląc czy gratulując. Dla niejednego pedagoga taka forma zupełnie wystarczy, ponieważ radość i zadowolenie uczniów, rozbudzona w nich pasja i chęć tworzenia, są największą nagrodą i stanowią bezcenne źródło satysfakcji