STAN PRAWNY NA 18 GRUDNIA 2020 Zastępstwa doraźne w placówkach oświatowych Opracowała: Małgorzata Celuch. Zaktualizowała: Elżbieta Rzepecka-Roszak, dyrektor Szkoły Podstawowej, ekspert ds. awansu zawodowego nauczycieli Podstawa Prawna: • Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 2215), • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 910 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 kwietnia 2009 r. w sprawie dodatków do wynagrodzenia zasadniczego oraz wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw dla nauczycieli zatrudnionych w szkołach prowadzonych przez organy administracji rządowej (Dz.U. z 2009 r. Nr 60 poz. 494), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 sierpnia 2019 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie dodatków do wynagrodzenia zasadniczego oraz wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw dla nauczycieli zatrudnionych w szkołach prowadzonych przez organy administracji rządowej (Dz.U. z 2019 r. poz. 1654). Zastępstwa stanowią szkolną i przedszkolną konieczność. Każdy dyrektor lub wicedyrektor – jeśli w placówce istnieje takie stanowisko – zaczyna dzień pracy od sprawdzenia obecności nauczycieli w placówce. Jeśli pracownik zgłosił nieobecność lub klasa pozostaje bez opieki po dzwonku wzywającym na lekcję, trzeba przydzielić zastępstwo za nauczyciela. Podobnie jest w przedszkolu – żadna grupa dzieci nie może pozostać bez opiekuna. Zapewnienie bezpiecznych warunków w placówce należy do podstawowych zadań dyrektora. Prawne regulacje dotyczące zastępstw Zastępstwa można podzielić na stałe i doraźne – w zależności od czasu ich trwania. Jeśli nieobecność trwa dłużej, dyrektor ustala zastępstwa stałe. W przypadku niedostępności krótkotrwałej, wystarczy zorganizowanie zastępstw doraźnych. Kwestie zastępstw nauczycieli regulują zapisy Karty nauczyciela. Przywołane przepisy definiują jednak jedynie pojęcie zastępstwa, sposób zatrudniania oraz płatności. Regulacje prawne nie określają natomiast procedury przydzielania godzin doraźnych zastępstw poszczególnym pracownikom. W tym zakresie dyrektor placówki ma pełną dowolność, dlatego często pojawia się tak wiele nieporozumień i nieprawidłowości. Zgodnie z art. 35 ust. 2a KN – „Przez godzinę doraźnego zastępstwa rozumie się przydzieloną nauczycielowi godzinę zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych powyżej tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych, której realizacja następuje w zastępstwie nieobecnego nauczyciela”. Finansowanie zastępstw Art. 30 ust. 1 pkt 3 Karty nauczyciela wymienia zastępstwa doraźne jako element wynagrodzenia nauczyciela. Dyrektor nie może zmusić dydaktyka do prowadzenia zastępstw za darmo. Niekiedy organ prowadzący placówkę, szukając oszczędności, odmawiał wypłacenia należności lub dążył do ograniczenia wydatków związanych z wypłatami wynagrodzeń za prowadzone przez nauczycieli zajęcia podczas zastępstw. Dyrektorzy znaleźli się wówczas w trudnym położeniu – z jednej strony byli zobligowani do naliczania zastępstw do wynagrodzenia, a z drugiej nie posiadali środków na wypłaty. Próbując znaleźć wyjście z tego kłopotliwego stanu, wprowadzali zasady np. nienaliczania do wypłaty zastępstw, odbywających się w trakcie tzw. „okienek” nauczycieli. Niezadowolonym z zaistniałej sytuacji pedagogom odpowiadali, że obowiązuje ich 40-godzinny tydzień pracy i w ramach pensum mogą zostać zobowiązani do odbywania wskazanych zastępstw. Takie postępowanie jest sprzeczne z prawem, ponieważ zgodnie z zacytowanym wyżej zapisem Karty nauczyciela zastępstwa doraźne powinny być płatne. Sposoby na oszczędności Najprostszym sposobem oszczędzania byłoby odwoływanie lekcji za nieobecnych nauczycieli. Dyrektor, planując organizowanie zastępstw na zasadzie odwoływania niektórych lekcji, powinien już na początku roku szkolnego zwrócić się do rodziców o podpisanie zgody na wcześniejsze wychodzenie uczniów ze szkoły w takich sytuacjach. W przypadku niewyrażenia zgody przez rodzica, należy jego dziecku zorganizować opiekę, np. w świetlicy. Jednak, taki sposób postępowania niesie ze sobą poważne zagrożenie w realizacji podstawy programowej. Należy więc ustalać z nauczycielem, czy kolejne odwołanie lekcji uniemożliwi realizację podstawy programowej z danego przedmiotu. Metodę odwoływania zajęć nieobecnych nauczycieli można stosować także w sytuacji, gdy lekcja nie jest ani pierwszą, ani ostatnią w danym dniu. Można wówczas zorganizować zastępstwo na zasadzie przeniesienia na tę godzinę pierwszej lub ostatniej lekcji z innego dnia. Dyrektor może również zaoszczędzić poprzez przydzielanie zastępstw nauczycielom, którzy mają najniższy stopień awansu zawodowego oraz stażu pracy. Zastępstwo przeprowadzone przez stażystę jest tańsze od tego przeprowadzonego przez nauczyciela mianowanego czy dyplomowanego. Sposób naliczania wynagrodzenia za zastępstwa Na podstawie art. 35 ust. 3 KN wynagrodzenie za godziny doraźnych zastępstw „(…) wypłaca się według stawki osobistego zaszeregowania nauczyciela, z uwzględnieniem dodatku za warunki pracy”. Ustalając rekompensatę za godziny zastępstw doraźnych, należy brać pod uwagę wynagrodzenie zasadnicze przysługujące nauczycielowi, a także uwzględnić dodatek za warunki pracy, jeśli zastępstwo przeprowadzono w warunkach uprawniających do tego dodatku. W świetle art. 30 ust. 6 KN szczegółowe warunki obliczania i wypłacania wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe oraz doraźnych zastępstw precyzuje w regulaminie organ prowadzący placówkę, stanowiący jednostkę samorządu terytorialnego. Organizacja zastępstw doraźnych Do podstawowych obowiązków dyrektora należy zapewnienie bezpieczeństwa uczniom podczas zajęć organizowanych przez szkołę – art. 68 ust. 1 pkt 6 Ustawy Prawo oświatowe. Klasa nie może pozostać bez opiekuna. W sytuacji, gdy nauczyciel zgłasza swoją nieobecność w pracy, dyrektor szkoły lub jego zastępca musi zagwarantować opiekę uczniom klas, z którymi dydaktyk miał zaplanowane zajęcia. Większość przypadków stosowania przemocy fizycznej oraz psychicznej wśród uczniów ma miejsce pod nieobecność nauczyciela, dlatego w każdej szkole warto opracować procedurę organizacji zastępstw. Nie mniejsze znaczenie ma organizacja zastępstw w przedszkolu. Dzieci kilkuletnie także nie mogą pozostać bez właściwej opieki nawet przez chwilę. Zarówno dyrektor, jak i nauczyciele odpowiadają za bezpieczeństwo młodych ludzi powierzonych ich opiece, dlatego w szkole i przedszkolu kwestiom organizacji zastępstw należy nadać właściwą rangę oraz poświęcić uwagę. Organizacja zastępstw rozpoczyna się od zgłoszenia nieobecności przez nauczyciela. Informację o niemożności przybycia do szkoły czy przedszkola na czas swoich lekcji należy przekazać jak najszybciej. Dyrektor czy wicedyrektor często są zajęci sprawami placówki, dlatego nie zawsze istnieje możliwość dodzwonienia się do nich. W szkole lub przedszkolu należy zatem wyznaczyć osobę, która przyjmie informację o nieobecności nauczyciela i przekaże ją osobie odpowiedzialnej za organizację zastępstw. Zastępstwa najczęściej organizuje wicedyrektor. Warto jednak przewidzieć możliwość jego absencji i na taką okoliczność wyznaczyć osobę odpowiedzialną za wykonanie tej czynności. Każda placówka powinna mieć opracowany system informowania nauczycieli o zastępstwach. Najczęściej do tego celu służy księga zastępstw. Z kolei, w szkołach, w których funkcjonuje dziennik elektroniczny, najszybciej można się komunikować poprzez wiadomości wysyłane za jego pomocą. Bez względu na sposób informowania, trzeba wymagać potwierdzenia otrzymanej wiadomości – podpisem w księdze zastępstw lub wiadomością zwrotną w e-dzienniku. Na początku roku szkolnego warto przypomnieć nauczycielom, że prowadzenie lekcji w zastępstwie nieobecnego dydaktyka wiąże się też z pełnieniem za niego dyżuru zaplanowanego po godzinie lekcyjnej. Wybierając nauczyciela do zastępstwa, dyrektor powinien w pierwszej kolejności zaproponować je dydaktykowi uczącemu tego samego przedmiotu, co nieobecny nauczyciel. Jeśli jest to niemożliwe – zastępstwo należy przydzielić pedagogowi uczącemu w tej klasie, dzięki czemu będzie można zrealizować kolejny temat z danego przedmiotu. Zastępstwo nie może być czasem straconym, dlatego podczas jego trwania warto realizować temat przewidziany w rozkładzie materiału z przedmiotu, którego uczy pełniący zastępstwo nauczyciel. Zgodnie z art. 35 KN, zastępstwo może być godziną zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych. Nauczyciel nie powinien więc ograniczyć się do pilnowania spokoju i ciszy w klasie czy spędzaniu tego czasu na sprawdzaniu klasówek lub wypełnianiu dokumentacji szkolnej. Nauczyciele czasami skarżą się, że dyrektor szkoły faworyzuje niektórych ich kolegów z pracy i np. matematyk otrzymuje po kilka godzin zastępstw dziennie, wypracowując w ten sposób drugą pensję do etatu, a inni dydaktycy nawet podczas „okienek” nie otrzymują zastępstw. Takie postępowanie dyrektora jest niezgodne z etyką zawodową oraz opinią sądu. Zgodnie z Wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 20 sierpnia 2001 r., PKN 570/00, „interes szkoły jako placówki kształcącej i wychowującej młodzież powinien mieć pierwszeństwo przed indywidualnym interesem nauczyciela”. Odmowa realizacji zastępstwa doraźnego Przepisy nie regulują wprost kwestii związanych z możliwością odmowy realizacji zastępstwa doraźnego. Żaden przepis nie przewiduje też ani wyrażania zgody na odbycie zastępstwa przez nauczyciela, ani odmowy jego realizacji. Oczywiście zdarzają się sytuacje, w których pozostanie w szkole lub przedszkolu po zakończeniu zaplanowanych zajęć stanowi dla nauczyciela problem z powodu ważnych spraw, jak choćby długo wyczekiwana wizyta u lekarza, bardzo złe samopoczucie, pilny wyjazd w ważnych sprawach. W takiej sytuacji nauczyciel powinien, jak najszybciej porozmawiać z osobą przydzielającą zastępstwa. Z pewnością dyrektor bądź wicedyrektor przydzieli zastępstwo innemu dydaktykowi. Jeśli jednak nauczyciel notorycznie odmawia przydzielonych zastępstw, może liczyć się z przykrymi konsekwencjami ze strony pracodawcy. Zgodnie z Wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2004 r., I PK 454/03, „praca w godzinach ponadwymiarowych nie stanowi uprawnienia nauczyciela, lecz jest jego obowiązkiem, jeżeli została zarządzona zgodnie z prawem”. Godziny zastępstw doraźnych są dla nauczyciela dodatkowymi godzinami pracy, płatnymi, a więc są godzinami ponadwymiarowymi i jako takie mają charakter obowiązku. Zastępstwa dyrektora Dyrektor korzysta z obniżonej liczby godzin nauczycielskiego pensum, po to by mógł więcej czasu poświecić na wykonywanie obowiązków związanych z kierowaniem placówką. Co do zasady nie powinien więc realizować godzin ponadwymiarowych ani zastępstw, jeśli istnieje możliwość przydzielenia ich innemu nauczycielowi – art. 42 ust. 6 KN. Jeśli nie ma takiej możliwości, sam może poprowadzić doraźne zastępstwo w celu zapewnienia opieki uczniom. Dyrektor szkoły przeważnie jest także nauczycielem, dlatego też podlega przepisom Karty nauczyciela. Przepisy prawa nie wykluczają możliwości realizowania godzin doraźnych zastępstw przez dyrektora oraz nie pozbawiają go prawa do otrzymania wynagrodzenia za ich przeprowadzenie. Zastępstwa w czasie zdalnego nauczania Przydzielanie godzin doraźnych zastępstw w czasie zdalnego nauczania to nowe zadanie dyrektora w czasie pandemii. Najczęściej godziny pracy nauczycieli są realizowane w dwóch formach: prowadzenia lekcji on-line oraz w formie przesyłania materiałów, zadań, ćwiczeń, które uczeń wykonuje na podstawie instrukcji, przedstawionej i omówionej przez prowadzącego lekcje. Zdarzają się jednak sytuacje, że nauczyciele chorują, bądź są na kwarantannie. Jak wtedy rozliczać zastępstwa doraźne? W szkołach jest to bardzo różnie praktykowane. Czasami organ prowadzący nie wyraża zgody na przydzielanie godzin zastępstw doraźnych, wychodząc z założenia, że można zawsze połączyć dwie klasy. Dzieje się tak podczas lekcji on-line np. matematyk może prowadzić zajęcia dla dwóch klas 5, jeśli jedna z tych klas nie może mieć realizowanych zajęć ze swoim nauczycielem, bo ten jest na zwolnieniu lekarskim. Byłoby to niemożliwe podczas zajęć stacjonarnych, ale jak najbardziej można poprowadzić taką lekcję on-line lub przesłać materiały w formie zdalnego nauczania dla dwóch klas. Nauczyciel przygotowuje się do jednej lekcji, ale zaprasza na nią dwie klasy. Należy jednak pamiętać, że jeśli nauczyciel realizuje godziny zastępstw doraźnych tylko w klasach, w których na co dzień nie uczy, wówczas musi taką lekcję dodatkowo przygotować i wtedy należy wypłacić mu wynagrodzenie za zastępstwo doraźne. Wszystkie rozwiązania dotyczące wypłaty wynagrodzenia za doraźne zastępstwa w czasie zdalnego nauczania, dyrektor ustala z organem prowadzącym. Na mocy tych wewnętrznych ustaleń, pracodawca wypłaca wynagrodzenie za doraźne zastępstwa. Natomiast jeśli zdarzy się, że nauczyciel przebywa na kwarantannie, bo ktoś z domowników jest zarażony COVID-19, wówczas w porozumieniu i za zgodą dyrektora może realizować zdalnie zajęcia, nie musi przerywać swojej pracy. Oczywiście jeśli zdrowie mu na to pozwala. Rozwiązania, które zostały tutaj przedstawione są tylko przykładem, w każdej szkole, gminie, mogą być ustalone inne wewnętrzne regulacje, które określają funkcjonowanie szkoły w czasie zdalnego nauczania, w tym rozliczania godzin zastępstw doraźnych.