STAN PRAWNY NA 18 GRUDNIA 2020 Badania do celów sanitarno-epidemiologicznych Opracowała: Joanna Swadźba, prawnik. Zaktualizował: Roman Lorens, konsultant ds. organizacji i zarządzania oświatą, ekspert ds. awansu zawodowego nauczycieli, były długoletni dyrektor szkoły, lider i koordynator doskonalenia zawodowego nauczycieli i kadry kierowniczej szkół, autor licznych artykułów z zakresu zarządzania oświatą i publikacji książkowych Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1845 ze zm.), • Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 2021), • Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1320). Pracodawcy, na podstawie art. 229 Kodeksu pracy, zobowiązani są do kierowania pracowników na obowiązkowe badania lekarskie. Pracodawca wystawia skierowanie przed podjęciem pracy przez pracownika (badania wstępne) oraz w trakcie wykonywania usług (badania okresowe i kontrolne). Co więcej, nie może on dopuścić do pracy osoby bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku. Na pracodawcy może dodatkowo ciążyć obowiązek skierowania pracownika na badania lekarskie dla celów sanitarno-epidemiologicznych. Badania te są przeprowadzane w związku z wykonywaniem lub podejmowaniem przez pracowników określonych prac i służą wykluczeniu stanów chorobowych stanowiących przeciwwskazanie do podejmowania tych czynności. W ostatnich latach zasady, na jakich są one przeprowadzane, ich zakres oraz rodzaj dokumentacji wydawanej w związku z nimi uległy znacznym zmianom. Mimo że przepisy w tym zakresie weszły w życie kilka lat temu, to w praktyce nadal rodzi się wiele pytań i wątpliwości, w szczególności z powodu niewydania przez ministra zdrowia rozporządzeń wykonawczych. Warto zatem omówić tę kwestię szczegółowo. Podstawa prawna Podstawa prawna wykonywania badań sanitarno-epidemiologicznych pracowników szkół wynika z art. 6 Ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi oraz z art. 59 Ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia. Pierwszy z tych przepisów stanowi, że obowiązkowym badaniom sanitarno-epidemiologicznym podlegają m.in. osoby podejmujące lub wykonujące prace, przy wykonywaniu których istnieje możliwość przeniesienia zakażenia lub choroby zakaźnej na inne osoby. Natomiast zgodnie z art. 59 drugiej z wymienionych ustaw, osoba pracująca w styczności z żywnością powinna uzyskać określone przepisami Ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi orzeczenie lekarskie dla celów sanitarno-epidemiologicznych o braku przeciwwskazań do wykonywania prac, przy których istnieje możliwość przeniesienia zakażenia na inne osoby. Z ww. przepisów wynika zatem obowiązek kierowania na badania do celów sanitarno- -epidemiologicznych dwóch kategorii pracowników: • podejmujących i wykonujących prace, przy których istnieje możliwość przeniesienia zakażenia na inne osoby, • podejmujących prace i pracujących w styczności z żywnością. Zakres chorób, w kierunku których zleca się wykonanie badań sanitarno-epidemiologicznych, wynika z aktualnej wiedzy medycznej w zakresie epidemiologii chorób zakaźnych i sytuacji epidemiologicznej chorób zakaźnych w Polsce i jest znany przeprowadzającym je lekarzom. Załącznik do Ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi zawiera wykaz zakażeń i chorób zakaźnych objętych przepisami tej ustawy, a więc objętych obowiązkiem badań sanitarno-epidemiologicznych. Do dnia dzisiejszego ustawodawca nie wydał rozporządzenia wykonawczego określającego wykaz prac, przy których istnieje możliwość przeniesienia zakażenia na inne osoby. W praktyce należy przyjąć, że tak jak dotychczas, obowiązkowym badaniom sanitarno- -epidemiologicznym będą podlegali wszyscy nauczyciele oraz osoby zatrudnione do pracy w szkolnej kuchni. W indywidualny sposób należy natomiast ocenić, czy inni pracownicy również będą podlegali temu obowiązkowi. Należy przeanalizować, czy pozostali pracownicy placówki mają ciągły kontakt z ludźmi stwarzający zagrożenie przeniesienia drogą powietrzno- -kropelkową albo powietrzno-pyłkową zakażenia na inne osoby. Jeśli np. sprzątaczka lub woźny wykonują swoje obowiązki w czasie, kiedy uczniowie mają zajęcia, będą podlegali obowiązkowi badań sanitarno-epidemiologicznych. W razie wątpliwości warto ustalić z lekarzem wykonującym badania sanitarno-epidemiologiczne, co do których stanowisk w danej placówce istnieje konieczność wykonania takich badań lekarskich. Kierowanie na badania sanitarno-epidemiologiczne Ustawodawca nałożył na pracodawcę obowiązek kierowania na badania sanitarno- -epidemiologiczne. Pracownik nie udaje się na nie z własnej inicjatywy. Jest to bezwzględny obowiązek nałożony na pracodawcę, co oznacza, że nawet jeśli pracownik podejmujący pracę ma aktualne badanie sanitarno-epidemiologiczne (np. w związku z poprzednio wykonywaną pracą), to pracodawca nie może takiego orzeczenia uznać. Sam powinien skierować na badania, a ich wynik, w postaci orzeczenia lekarskiego, dołączyć do akt osobowych pracownika. Obowiązkiem pracodawcy jest skierowanie pracownika na badania sanitarno-epidemiologiczne, ale ich zakres określa lekarz. Koszty badań Koszty badań sanitarno-epidemiologicznych wykonywanych u osób podejmujących pracę lub już ją wykonujących pokrywa w całości pracodawca (art. 8 ust. 4 Ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń). Przepisy nie dopuszczają możliwości przerzucania takich opłat na pracowników. Niezgodne z prawem jest więc żądanie wykonania przez przyjmowanego do pracy pracownika badań sanitarno-epidemiologicznych na własny koszt. Warto podkreślić, że z treści art. 8 ust. 4 ww. Ustawy wynika, że nie tylko pracownicy zatrudnieni na podstawie umowy o pracę, lecz także osoby wykonujące zlecenia w placówce (np. w ramach projektów finansowanych ze środków unijnych) zobowiązane są do poddania się badaniom sanitarno-epidemiologicznym, pracodawca (zleceniodawca) musi sfinansować ich wykonanie. Podstawą do pokrycia kosztów badań przez pracodawcę jest przedłożenie przez pracownika (zleceniobiorcę) faktury potwierdzającej poniesione koszty, o ile w placówce nie przyjęto innego sposobu rozliczania należności za badania lekarskie (np. umowa zawarta bezpośrednio z placówką służby zdrowia). Wykonywanie badań Badania sanitarno-epidemiologiczne to badania, na które składają się badania lekarskie, badania laboratoryjne oraz dodatkowe badania i konsultacje specjalistyczne, wykonywanie w ramach nadzoru epidemiologicznego w celu wykrycia biologicznych czynników chorobotwórczych lub potwierdzenia rozpoznania choroby zakaźnej (art. 2 pkt 1 Ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń). Badania takie wykonywać mogą lekarze podstawowej opieki zdrowotnej lub lekarze medycyny pracy (art. 7 Ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń). Nie wszystkie instytucje są uprawnione do przeprowadzania badań laboratoryjnych dla celów sanitarno- -epidemiologicznych. Odpowiednie badania laboratoryjne mogą przeprowadzić jedynie akredytowane laboratoria na podstawie przepisów o systemie oceny zgodności. Należy podkreślić, że zakres i rodzaj badań określa lekarz. To on wskazuje też odpowiednie laboratorium, w którym można je wykonać. Jak często należy wykonywać badania sanitarno-epidemiologiczne? Obecnie żaden przepis prawa nie określa, z jaką częstotliwością należy kierować pracowników na badania sanitarno-epidemiologiczne. W praktyce, do czasu wydania stosownych rozporządzeń wykonawczych, należy więc skierować na takie badania pracowników w dniu przyjęcia do pracy oraz w chwili, gdy poprzednio wykonane badanie traci ważność. Należy pamiętać, że to wyłącznie lekarz podejmuje decyzję w kwestii zdolności osoby do wykonywania prac oraz okresu ważności badania lub dalszego postępowania diagnostycznego w postaci badań dodatkowych. Dokumentowanie badań do celów sanitarno-epidemiologicznych Lekarz na podstawie przeprowadzonych badań lekarskich, wyników badań laboratoryjnych oraz biorąc pod uwagę charakter podejmowanej lub wykonywanej pracy, wydaje orzeczenie lekarskie. W treści tego dokumentu orzeka o braku przeciwwskazań bądź o czasowym albo trwałym przeciwwskazaniu do wykonywania prac. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, lekarz przeprowadzający badania zobowiązany jest udokumentować ich wyniki w karcie badań do celów sanitarno-epidemiologicznych. Zgodnie z art. 7 Ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń, lekarz wydaje oraz przekazuje osobie badanej oraz pracodawcy albo osobie zlecającej wykonanie prac orzeczenie lekarskie. Tak więc w efekcie badania pracownik lub wykonujący zlecenie otrzymuje dwa egzemplarze orzeczenia lekarskiego, z którego jeden jest przeznaczony dla pracodawcy (lub zleceniodawcy), a drugi staje się własnością pracownika (lub wykonującego zlecenie). Orzeczenie lekarskie jest dokumentem potwierdzającym ważność wykonania badania do celów sanitarno-epidemiologicznych i zastępuje uprzednio wydawaną tzw. książeczkę sanepidowską. Książeczka badań do celów sanitarno-epidemiologicznych Obecnie żaden przepis prawa nie przewiduje dokonywania wpisów w książeczkach sanepidowskich. Dotychczasowe rozporządzenia regulujące te kwestie utraciły moc i przestały obowiązywać. Jeśli pracownicy posiadają aktualne wpisy w książeczkach, są one nadal ważne, z zastrzeżeniem, że książeczka badań dla celów sanitarno-epidemiologicznych stanowi dokumentację osoby, u której przeprowadzono badania, i nie jest już dokumentem wystarczającym do dopuszczenia pracownika do pracy. W obowiązującym stanie prawnym pracodawca nie ma prawa żądać od pracownika przedstawienia mu książeczki dla celów sanitarno-epidemiologicznych. Jego obowiązkiem jest natomiast skierowanie na badania sanitarno-epidemiologiczne pracownika wykonującego prace w styczności z żywnością oraz pracownika wykonującego prace, przy których istnieje ryzyko przeniesienia zakażenia na inne osoby. Jest również zobowiązany przechowywać orzeczenia lekarskie wydane dla celów sanitarno-epidemiologicznych. Warto zauważyć, że do chwili obecnej nie ma przepisów wykonawczych, zaś wcześniej obowiązujące w tym zakresie rozporządzenia straciły moc obowiązującą w 2012 r. Należy pamiętać, że przeprowadzenie badań sanitarno-epidemiologicznych ma na celu zapewnienie ochrony zdrowia przede wszystkim osób trzecich (w tym przypadku uczniów i wychowanków/podopiecznych), które mogą ulec zakażeniu w wyniku kontaktu z zakażonym pracownikiem. Ponadto trzeba podkreślić, że badania do celów sanitarno-epidemiologicznych, to nie tylko tzw. nosicielstwo. Badania w kierunku nosicielstwa pałeczek jelitowych to jedynie jeden z elementów badań do celów sanitarno-epidemiologicznych, który ma wykluczyć ich nosicieli ze świadczenia pracy na stanowiskach stwarzających zagrożenie przeniesienia zakażenia drogą pokarmową oraz kontaktową (a więc pracujących w kontakcie z żywnością, wodą, środkami pielęgnacji innych osób, np. pracownicy bloków żywienia, osoby sprzątające, osoby opiekujące się małymi dziećmi – do lat 6.). Obecnie obowiązującym dokumentem z badań do celów sanitarno-epidemiologicznych jest orzeczenie lekarskie dla celów sanitarno-epidemiologicznych. Ważne! Wobec luki prawnej w przepisach wykonawczych do Ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi i braku określenia formy dla tego dokumentu, orzeczenie może mieć dowolną formę dokumentu pisemnego, który powinien zawierać informacje: • albo o „zdolności do wykonywania prac, przy wykonywaniu których istnieje możliwość przeniesienia zakażenia lub choroby zakaźnej na inne osoby”, • albo o „czasowych lub trwałych przeciwwskazaniach do wykonywania prac, przy wykonywaniu których istnieje możliwość przeniesienia zakażenia lub choroby zakaźnej na inne osoby” na określonym stanowisku. Orzeczenie to lekarz wydaje i przekazuje osobie badanej oraz pracodawcy lub zlecającemu wykonanie prac. Tak stanowi art. 7 ust. 2 Ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. W opinii Głównego Inspektora Sanitarnego pomimo wycofania z obiegu prawnego pracowniczych książeczek zdrowia do celów sanitarno-epidemiologicznych, wobec braku prawem określonego wzoru dokumentu orzeczenia lekarskiego z takich badań, aktualny wpis w książeczce należy uznać jako ważny dokument, do czasu uzyskania innej formy orzeczenia. Odnośnie częstotliwości badań do celów sanitarno-epidemiologicznych, to w aktualnym stanie prawnym termin kolejnego badania wyznacza lekarz wydający orzeczenie, po upływie tego terminu pracodawca powinien skierować pracownika na ponowne badania do celów sanitarno- -epidemiologicznych. W tym miejscu ponownie należy podkreślić, że orzeczenie z badań do celów sanitarno- -epidemiologicznych nie jest synonimem badań w kierunku nosicielstwa. Biorąc pod uwagę aktualną sytuację epidemiczną (wobec działań ruchów antyszczepionkowych oraz zwiększeniem zachorowań na odrę i inne choroby zakaźne), odpowiedzialny pracodawca zatrudniający ludzi pracujących w licznym i wrażliwym na przenoszenie zakażeń środowisku dzieci i młodzieży, w sposób szczególny powinien dbać o ochronę zdrowia, w związku z możliwością zatrudniania osoby zakażonej. Obowiązek odsunięcia od pracy Osoby, u których orzeczono czasowe lub trwałe przeciwwskazania do wykonywania prac, przy których istnieje możliwość przeniesienia zakażenia lub choroby zakaźnej na inne osoby, nie mogą się ich podejmować. Pracodawca lub zlecający ich wykonanie jest zobowiązany, z zachowaniem poufności, niezwłocznie odsunąć pracownika od tych prac (art. 10 ust. 1 Ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń). Nie może on dopuścić do pracy pracownika nieposiadającego orzeczenia o braku przeciwwskazań do jej wykonywania. Przechowywanie orzeczeń dla celów sanitarno-epidemiologicznych Pracodawca zobowiązany jest przechowywać w aktach osobowych pracownika orzeczenia lekarskie dla celów sanitarno-epidemiologicznych. Po wykonanych badaniach lekarz prowadzący wydaje orzeczenie lekarskie osobie badanej oraz pracodawcy. W przypadku pracowników mających styczność z żywnością przepisy Ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia stanowią, że oprócz konieczności przechowywania przez pracodawcę orzeczeń lekarskich do celów sanitarno-epidemiologicznych, spoczywa na nim również obowiązek przechowywania kopii orzeczenia lekarskiego w miejscu wykonywania pracy przez osobę, której dotyczy to orzeczenie (art. 59 ust. 2 i 5 ww. Ustawy). Kontrola wykonywania badań sanitarno-epidemiologicznych Wykonywanie obowiązku kierowania pracowników na badania sanitarno-epidemiologiczne podlega kontroli Państwowej Inspekcji Sanitarnej w ramach sprawowanego przez nią nadzoru bieżącego nad bezpieczeństwem zdrowotnym żywności i żywienia.