STAN PRAWNY NA 11 GRUDNIA 2020 Odebranie nauczycielowi godzin ponadwymiarowych Opracowała: Joanna Swadźba, prawnik. Zaktualizował: Roman Lorens, konsultant ds. organizacji i zarządzania oświatą, ekspert ds. awansu zawodowego nauczycieli, były długoletni dyrektor szkoły, lider i koordynator doskonalenia zawodowego nauczycieli i kadry kierowniczej szkół, autor licznych artykułów z zakresu zarządzania oświatą i publikacji książkowych Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 2215), • Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. (Dz.U. z 2020 r. poz. 1320), • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 910 ze zm.), • Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 263). Zasady przydzielania godzin ponadwymiarowych zostały uregulowane w treści art. 35 Karty nauczyciela. Zgodnie z ust. 1 i 4 tego przepisu, w szczególnych wypadkach, podyktowanych wyłącznie koniecznością realizacji programu nauczania, nauczyciel może być obowiązany do odpłatnej pracy w godzinach ponadwymiarowych zgodnie z posiadaną specjalnością, których liczba nie może przekroczyć 1/4 tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć. Przydzielenie nauczycielowi większej liczby godzin ponadwymiarowych może nastąpić wyłącznie za jego zgodą, jednak w wymiarze nieprzekraczającym 1/2 tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć. Za ,,godzinę ponadwymiarową” rozumie się przydzieloną nauczycielowi godzinę zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych powyżej tygodniowego obowiązkowego czasu zajęć. Kobiecie w ciąży i osobie wychowującej dziecko do lat 4 oraz nauczycielowi w trakcie odbywania stażu bez ich zgody nie przydziela się pracy w godzinach ponadwymiarowych. Przydzielenie pracy w godzinach ponadwymiarowych leży w wyłącznej kompetencji dyrektora szkoły, który może je swobodnie rozdysponować pomiędzy nauczycieli zgodnie z posiadanymi przez nich kwalifikacjami i na warunkach określonych w art. 35 ust. 1 KN. Powierzenia tego typu obowiązku dokonuje się co do zasady na podstawie zatwierdzonego arkusza organizacyjnego pracy szkoły. W praktyce mogą się zdarzyć sytuacje, kiedy w ciągu roku szkolnego zajdzie potrzeba zmian polegających na odebraniu lub zmniejszeniu liczby godzin ponadwymiarowych poszczególnym nauczycielom. Jeżeli nauczyciel wykaże, że zmniejszenie wymiaru jego godzin ponadwymiarowych w trakcie roku szkolnego, czy też nieprzydzielenie ich w kolejnym roku (mimo faktycznej możliwości ich przydzielenia) nosiło znamiona dyskryminacji, może dochodzić swoich praw na drodze sądowej (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2012 r. (sygn. akt II PK 178/11)). Zmiana przydzielonych nauczycielowi godzin ponadwymiarowych w trakcie roku szkolnego Z uregulowanych w art. 35 KN zasad dotyczących przyznawania godzin ponadwymiarowych wynika, że mogą one być rozdysponowywane w różnym czasie. Dopuszczalne są zatem zmiany w tym zakresie, także w trakcie roku szkolnego. Dyrektor szkoły może więc, w uzasadnionych przypadkach, zmniejszyć lub odebrać nauczycielowi przyznane wcześniej godziny ponadwymiarowe. Konieczność zmiany związana jest najczęściej z sytuacją kadrową w szkole, np. ograniczenie konkretnemu nauczycielowi wymiaru godzin ponadwymiarowych może wynikać z konieczności przydzielenia ich innemu pedagogowi w celu uzupełnienia pensum. Nauczyciel zatrudniony w szkole, czy to na podstawie umowy o pracę, czy też mianowania, ma zapewnione wyłącznie pensum określone w przepisach Karty nauczyciela. Natomiast ani Karta, ani akt zatrudnienia nie gwarantują mu przydzielenia godzin ponadwymiarowych. Ponadto należy podkreślić, że zmiana liczby godzin ponadwymiarowych nie stanowi zmiany warunków płacy i pracy nauczyciela, o których mowa w treści art. 42 Kodeksu pracy, i jako taka nie podlega ochronie zgodnie z Ustawą z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych. Przydzielając, zmniejszając lub też odbierając nauczycielom godziny ponadwymiarowe, dyrektor musi kierować się zasadą równego traktowania pracowników, nie faworyzując ani nie pomijając nikogo. Jak wskazał Sąd Najwyższy – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych w Wyroku z dnia 28 marca 2012 r. (II PK 178/2011), „nieprzydzielenie nauczycielowi godzin ponadwymiarowych może stanowić niekorzystne ukształtowanie warunków zatrudnienia i może być rozpatrywane w kontekście zasady równego traktowania pracowników”. Zgoda nauczyciela na zmianę wymiaru przydzielonych godzin ponadwymiarowych Praca nauczyciela w godzinach ponadwymiarowych stanowi jego obowiązek, a nie uprawnienie. Stąd też niemożliwe jest wystosowanie przez niego roszczenia o ich przydzielenie i w związku z tym nie może on dochodzić przed sądem ich przyznania. To dyrektor szkoły decyduje, ile godzin ponadwymiarowych i któremu nauczycielowi przydzielić. Pedagog nie może żądać przyznania mu takich godzin. A skoro to kierujący placówką decyduje o przyznaniu godzin ponadwymiarowych, to na tej samej zasadzie może zadecydować o zmniejszeniu ich liczby, a nawet ich zabraniu nauczycielowi. Brak zgody pedagoga w tej kwestii nie ma wpływu na decyzję dyrektora szkoły. Zmiana godzin ponadwymiarowych a stosunek pracy nauczyciela Zarówno powierzenie, zmniejszenie, jak i odebranie godzin ponadwymiarowych nauczycielowi nie stanowią zmiany warunków jego zatrudnienia. Nie są one również związane z czasem pracy nauczycieli określonym w art. 42 KN. Ograniczenie liczby godzin ponadwymiarowych czy ich pozbawienie nie ma wpływu na stosunek pracy nauczyciela. Zatem w sytuacji, gdy dotychczasowy dyrektor został odwołany ze stanowiska kierowniczego oraz w związku z tym po stronie szkoły istnieje obowiązek przydzielenia mu godzin dydaktycznych zgodnie z wymiarem zatrudnienia, innym nauczycielom można odebrać godziny ponadwymiarowe w celu przydzielenia ich byłemu dyrektorowi w sytuacji, gdy jest to zgodne z potrzebami szkoły, czyli w szczególności jeden nauczyciel (były dyrektor) będzie prowadził wszystkie godziny zajęć z danego przedmiotu w poszczególnych klasach lub grupach. Zmiany w przydziale godzin ponadwymiarowych – poinformowanie nauczyciela Dyrektor szkoły, decydując się na odebranie nauczycielowi części lub wszystkich godzin ponadwymiarowych, nie jest zobowiązany do stosowania jakichkolwiek form prawnych zmieniających wymiar zatrudnienia. Odebranie godzin nie stanowi pogorszenia warunków pracy. Powyższe potwierdza także orzecznictwo sądowe. Przykładowo, w Wyroku z dnia 12 maja 2004 r (I PK 454/03). Sąd Najwyższy wskazał, że „zdjęcie z nauczyciela dodatkowego obowiązku przez nieprzydzielenie pracy w godzinach ponadwymiarowych nie może być uważane za pogorszenie warunków pracy”. Dla wyjaśnienia należy wskazać, że Karta nauczyciela reguluje jedynie, że w szkołach feryjnych nie dokonuje się zmian kadrowych w czasie trwania roku szkolnego, a także że tego typu zmiany następują z końcem roku szkolnego i dotyczą wypowiedzenia stosunku pracy lub wypowiedzenia warunków pracy (art. 20 ust. 3 i art. 27 ust. 1). Tymczasem ograniczenie liczby godzin ponadwymiarowych nie należy do tego rodzaju zmian kadrowych. Zmiany w tym zakresie nie wymagają dokonania wypowiedzenia zmieniającego stosunek pracy, ponieważ nie mają wpływu na stosunek pracy nauczyciela. Jak wskazał Sąd Najwyższy, „pracy w godzinach nadliczbowych nie należy wypowiadać, ponieważ jest to obowiązek, a nie uprawnienie pracownika, dlatego pozbawienie ich nie narusza praw pracowniczych” (Wyrok z dnia 12 maja 2004 r. (I PK 454/03)). Dyrektor szkoły ma jedynie obowiązek przekazania nauczycielowi pisemnej informacji o zmniejszeniu (pozbawieniu) liczby godzin ponadwymiarowych. Tryb wprowadzenia zmian w przydziale godzin ponadwymiarowych a arkusz organizacji Przepisy prawa nie stanowią wprost, jak postąpić w sytuacji konieczności odebrania lub zmniejszenia liczby przydzielonych nauczycielowi godzin ponadwymiarowych. Wobec powyższego należy zatem stosować takie same zasady jak podczas ich przydzielania – zmiana (odebranie lub zmniejszenie) powinna nastąpić w postaci aneksu do zatwierdzonego arkusza organizacyjnego. W trakcie roku szkolnego można wprowadzić do organizacji pracy placówki zmiany, które nie naruszają stosunku pracy, w tym wymiaru zatrudnienia, a do takich należy np. zmniejszenie lub całkowite odebranie nauczycielowi godzin ponadwymiarowych oraz równoczesne przydzielenie ich innemu pedagogowi. W przypadku konieczności wprowadzenia tego typu zmian w trakcie roku szkolnego dyrektor placówki jest zobowiązany przygotować aneks do arkusza organizacji. Następnie powinien on zostać zaopiniowany przez radę pedagogiczną (art. 70 ust. 2 pkt 1 Ustawy Prawo oświatowe) i przedłożony do zatwierdzenia organowi prowadzącemu. Przygotowany przez dyrektora szkoły projekt aneksu do arkusza organizacyjnego powinien zawierać informacje o wprowadzonych poprawkach i ich przyczynach, okresie, na jaki zostają wdrożone, stanie zatwierdzonym przed zmianami i stanie proponowanym po ich dokonaniu w odniesieniu do etatów.