Wsparcie uczestnictwa dzieci w życiu społecznym Opracowała: Alicja Mironiuk, nauczyciel, animator, oligofrenopedagog i wykładowca. Łącząc różne doświadczenia zawodowe, poszukuje twórczych metod w pracy z dziećmi i dorosłymi w odniesieniu do alternatywnych koncepcji pedagogicznych, idei zrównoważonego rozwoju oraz kultury popularnej W czasach, w których obserwujemy coraz większą izolację społeczną oraz częściowe przeniesienie aktywności do przestrzeni wirtualnej, warto promować dobre praktyki w zakresie aktywności społecznej już u dzieci w wieku przedszkolnym. Dziecko już od najmłodszych lat przyjmuje role społeczne. Jedną z pierwszych jest rola przedszkolaka i kolegi/koleżanki w czasie edukacji przedszkolnej. Wtedy też dzieci otrzymują pierwsze funkcje – „pomocnika pani” lub dyżurnego, „strażnika” lub „opiekuna” poszczególnych kącików tematycznych. W przedszkolu dzieci też poznają rolę grupy w życiu człowieka – zarówno w kontekście pozytywnym (wspólnych zabaw, dzielenia się zabawkami, zaspokojenia potrzeb relacji rówieśniczych), ale i negatywnym (konfliktów rówieśniczych, agresji ze strony innych). W tym czasie dzieci uczą się trudnej sztuki kompromisu oraz konieczności dostosowania swojego zachowania do reguł życia społecznego. Kolejna rola społeczna – ucznia – także stanowi wyzwanie dla dziecka, ponieważ w coraz większym stopniu jest ono odpowiedzialne za swoje zachowanie (a tym samym ponosi jego pozytywne lub negatywne konsekwencje). Pozostając pod opieką dorosłych, dziecko w wieku wczesnoszkolnym, a zwłaszcza starsze, jest coraz bardziej aktywne i samodzielne, także w przestrzeni społecznej. Na dobry początek – zaczynam od siebie! Pierwszym krokiem do aktywności społecznej jest przyswojenie podstawowych reguł, które umilają (ułatwiają) wspólne życie. Sprawdź, czy jako nauczyciel lub rodzic w obecności dziecka: • wchodząc do pomieszczenia witasz się i mówisz „Dzień dobry!”, a wychodząc, żegnasz się i mówisz „Do widzenia!”, • wyrzucasz śmieci do koszy i je odpowiednio segregujesz, • ustępujesz osobom starszym/z niepełnosprawnościami/kobietom w ciąży miejsca w komunikacji miejskiej, szanujesz ich prawo do pierwszeństwa w specjalnie oznaczonych kasach w sklepach, • czekasz przed przejściem dla pieszych na zielone światło, przechodzisz przez jezdnię w dozwolonych miejscach, nie spacerujesz po ścieżce rowerowej, • okazujesz szacunek osobom bez względu na ich wygląd, pochodzenie społeczne i etniczne, • szanujesz wspólną przestrzeń i zieleń oraz reguły zachowania w wybranych miejscach, np. w bibliotece. Powyższe przykłady zdają się mieć więcej wspólnego z zasadami savoir-vivre niż aktywizmem społecznym. Z drugiej strony kulturalne zachowanie to znajomość zwyczajów, dosłownie „wiedza jak żyć” w danej grupie społecznej. Jeżeli, jako osoby ważne dla dziecka, lekceważymy reguły życia społecznego, trudno oczekiwać, by dostrzegało ono sens działania na rzecz społeczności. Akcja – reakcja Od przestrzegania zasad życia społecznego trudniejsze bywa reagowanie, gdy są one łamane. Pewna obojętność i brak reakcji osób dorosłych, przysłowiowe „odwracanie wzroku”, ma wiele przyczyn, ale w kontekście wychowawczym ma jeden poważny skutek – stanowi zły przykład dla dzieci. Sztuką jest wyważona i kulturalna reakcja, a także umiejętne przyjęcie krytyki. Wnioski z obserwacji dorosłych dzieci przenoszą na swoje kontakty z rówieśnikami. Pierwszą reakcją na niewłaściwe zachowanie innych, zwłaszcza młodszych dzieci, jest skarżenie. W pewnych sytuacjach, np. zagrożenia zdrowia dzieci lub zachowaniach agresywnych, niezbędna jest interwencja dorosłego. W większości przypadków dzieci są jednak w stanie samodzielnie rozwiązać konflikt lub zareagować na łamanie pewnych zasad. Co więcej, dzieci sprawnie potrafią sobie wzajemnie pomóc lub wyjaśnić pewne kwestie lepiej, niż zrobiłby to dorosły (posługując się dziecięcym sposobem myślenia). Czasami większy autorytet niż dorosły budzą u dzieci starsi koledzy. To zjawisko może mieć zarówno pozytywne, jak i negatywne konsekwencje (zwłaszcza gdy dzieci powtarzają zachowania buntownicze nastolatków). Warto jednak zachęcać dzieci do reagowania, gdyż: • rozwiązywanie drobnych konfliktów rozwija odporność emocjonalną, uczy przyjmowania odpowiedzialności za własne zachowanie, • dzieci uczą się, że mają wpływ na otaczający świat, • dzieci uczą się, że zasady społeczne nie są bezpodstawne, mają znaczenie i powinny obowiązywać wszystkich, • dzieci, które zwykle potrzebują pomocy dorosłych, mają możliwość wykazania się własną kompetencją, doświadczają poczucia sprawstwa. Czasami zmiana społeczna zaczyna się od dzieci, i to nie tylko w perspektywie przyszłości, ale tu i teraz. Choć to dorośli powinni uczyć dzieci, to zdarza się, że dzieci uczą dorosłych. Wielu rodziców przyznaje się to do tego, że ich własne dzieci zwracają im uwagę, gdy śmiecą lub przechodzą na czerwonym świetle. Drobne działanie – wielka zmiana Zanim zaczniemy zachęcać dzieci do aktywności społecznej, pamiętajmy, że podstawowym warunkiem sukcesu jest nasze zaangażowanie, nawet w przypadku starszych dzieci. Wsparcie, monitoring i towarzyszenie dzieciom (czasami fizyczne, czasami mentalne) nie tylko motywuje, ale pozwala na tworzenie ram bezpiecznego działania. Aktywności dostępne już dla małych dzieci, które można zaproponować: 1. Przedstawienie programu artystycznego przygotowanego z okazji jasełek, pierwszego dnia wiosny, projektu przygotowanego w ramach kółka teatralnego/muzycznego (lub innej aktywności artystycznej dzieci) w domu pomocy społecznej, przedszkolu lub szkole podstawowej. 2. Organizowanie dekoracji placówki – wspólne tworzenie girland, łańcuchów, drobnych elementów dekoracyjnych do ogłoszeń. Dzieci są bardzo zadowolone, gdy ich prace są prezentowane nie tylko na tablicy grupy/klasy, ale także gdy pojawiają się w innym kontekście. 3. Przygotowanie plakatów informacyjnych promujących wybrane kampanie/działania społeczne. Przykładowe tematy to: promocja wolontariatu, profilaktyka zachowań agresywnych lub uzależnień, informacje o zbiórkach charytatywnych. 4. Przygotowanie kartek okolicznościowych, drobnych dekoracji (np. świątecznych) przeznaczonych na kiermasze charytatywne. Takie działania mają podwójny sens – jest to okazja, by dzieci mogły zaangażować się w działalność społeczną, ale także poznać wartość pracy (a zwłaszcza związku pracy z zapłatą). 5. Wspólne dbanie o zieleń w placówce – dyżury przy podlewaniu kwiatów, wspólne tworzenie ogródka przy placówce. Coraz popularniejszym rozwiązaniem jest tworzenie łąk miejskich, natomiast z dziećmi można wysiać w doniczkach mieszankę roślin miododajnych. Warto podkreślić połączenie wartości estetycznych z szerszym kontekstem społeczno-przyrodniczym oddolnych inicjatyw. Udział w tworzeniu nawet najmniejszych przestrzeni zielonych sprawia, że dzieci nie niszczą roślin i zaczynają dostrzegać ich rolę w życiu człowieka. Wolontariat dla każdego Jedną z najważniejszych, a jednocześnie najprostszą do wprowadzenia w życie formą aktywności społecznej jest wolontariat. Chociaż kojarzy się ze zorganizowanymi akcjami społecznymi i działaniami starszych uczniów i dorosłych, wolontariusz to przecież każda osoba, która dobrowolnie, ochotniczo i bez wynagrodzenia wykonuje świadczenia na rzecz organizacji, instytucji lub osób indywidualnych, wykraczając poza więzi koleżeńsko-rodzinne. Aby zapoznać dzieci z pracą wolontariuszy (a także działaniem organizacji pożytku publicznego), warto zaprosić do placówki wolontariusza działającego w społeczności lokalnej lub przygotować akcję promującą wolontariat z okazji Międzynarodowego Dnia Wolontariusza (5 grudnia). Wolontariat to: • działanie na wielu polach, praca na rzecz ludzi, zwierząt, środowiska naturalnego, pomoc w organizacji wydarzeń czy imprez, organizowanie i wspieranie zbiórek i akcji charytatywnych, • zróżnicowane formy działania: systematyczne i długotrwałe, obejmujące krótki projekt, a także działania incydentalne (jako odpowiedź na bieżące potrzeby), • działania międzynarodowe lub ogólnopolskie (prowadzone w oparciu o ustalony budżet), ale i inicjatywy lokalne i oddolne prowadzone w oparciu o darowizny, zbiórki, a także te, w których „budżet” tworzy ilość czasu wolnego wolontariusza, • działanie dobrowolne, zgodne z zainteresowaniami, możliwościami i umiejętnościami wolontariusza (to ważne, by dzieci zdawały sobie sprawę, że chociaż jest to praca nieodpłatna, to jej wykonywanie wymaga zaangażowania i odpowiedzialności, czyli wywiązywania się z podjętych działań). Analizując powyższe założenia, łatwo dostrzec, że wspomniane aktywności są łatwo dostępnymi formami działań wolontariackich. Im młodsze dzieci, tym bardziej lokalne i oddolnie realizowane formy wolontariatu. Inspiracją dla działań może być działalność harcerzy i zuchów, wykorzystanie sieci współpracy placówek edukacyjnych i instytucji kultury (poradni, przedszkoli, szkół, bibliotek), a także otwartość na pomysły i potrzeby środowiska lokalnego. Działania dostępne już dla przedszkolaków to np. dyżury (ogólne lub „profilowane”, jak choćby opiekun roślin, strażnik kredek, bibliotekarz), opieka starszaków nad maluchami (np. każdy młodszy przedszkolak ma przydzielonego starszego kolegę/koleżankę, którzy wspierają w wybranych sytuacjach), pomoc edukacyjna (inspirowana peer learning), organizowanie kącika segregacji odpadów (w placówkach edukacyjnych szczególnie na papier), dokarmianie zwierząt. Im starsze dzieci, tym większe możliwości wynikające z samodzielności dzieci. Akcje charytatywne i kampanie społeczne Popularną formą aktywności społecznej jest udział w akcjach charytatywnych i kampaniach społecznych. Te pierwsze nie muszą polegać wyłącznie na wpłacaniu kwot pieniężnych, ale także na zbiórkach. Popularne są zbiórki nakrętek, elektrośmieci, ubrań, z których przetworzenia dochód przekazywany jest na wybrane cele charytatywne. W tych przypadkach placówka współpracuje z instytucją zewnętrzną, która tworzy ramy organizacyjne i dostarcza zaplecza materialnego (np. plakaty, pojemniki). Oprócz takich odgórnych akcji, szczególnie istotne są działania oddolne, dedykowane lokalnym potrzebom. Działalność charytatywna nie musi być skomplikowana i może dotyczyć przekazania zabawek, ubrań, książek czy podręczników (w dobrym stanie). Zanim jednak kierowani dobrymi chęciami zorganizujemy z dziećmi zbiórkę i będziemy chcieli przekazać zgromadzone dobra do wybranej instytucji, warto najpierw dowiedzieć się, jakie są w niej potrzeby (np. potrzebne są ubrania danego typu dla konkretnej grupy wiekowej). Kampanie społeczne mają zwykle charakter informacyjny i edukacyjny. Niektóre z nich, np. „Cała Polska czyta dzieciom”, na stałe weszły do praktyk edukacyjnych. Informacje i materiały związane z aktualnymi kampaniami społecznymi można znaleźć na oficjalnych stronach internetowych gmin i miast, a także pod adresem kampaniespoleczne.pl. Wszelkie działania związane z przygotowaniem i prowadzeniem akcji charytatywnych i kampanii społecznych muszą być skonsultowane z dyrektorem placówki i w porozumieniu z rodzicami zaangażowanych dzieci. Podsumowanie Zachęcając dzieci do aktywności społecznej, wolontariatu, udziału w kampaniach społecznych czy w akcjach charytatywnych, warto zastanowić się nad płynącą z tej działalności informacją zwrotną. Jeżeli uczniowie uczestniczą w nich ze względu na otrzymane zaświadczenia, podwyższenie oceny z zachowania czy drobne upominki, należy zastanowić się nad sensem takich działań. Oczywiście wspomniane bonusy są mile widziane i ważne, by docenić pracę i zaangażowanie wolontariuszy. Czasami jednak dzieci uczestniczą w danych działaniach, nie tyle rozumiejąc ich sens, ale ze względu na wspomniane, nawet proste formy gratyfikacji. Z drugiej strony (jako dorośli) powinniśmy uważnie obserwować aktywność społeczną naszych podopiecznych, tak, aby zaangażowanie w działalność nie przerosło ich możliwości. Konstruktywna działalność społeczna jest prawdziwą sztuką i ma wielki sens, wpływa bowiem na rozwój społeczności (lokalnej), ale i samych osób zaangażowanych: wolontariuszy. Dostarcza także tej szczególnej, czasami nieuchwytnej satysfakcji, która powoduje, że chcemy działać dalej. Bibliografia: • Kampanie Społeczne, https://kampaniespoleczne.pl (dostęp: 18.11.2020). • Kim jest wolontariusz?, http://wolontariat.org.pl/wolontariusze/kim-jest-wolontariusz/ (dostęp: 18.11.2020).