Rozwiązywanie problemów dydaktycznych i wychowawczych Opracował: Paweł Jankowski, absolwent psychologii (UAM w Poznaniu), kontynuował edukację na studiach podyplomowych (z seksuologii oraz psychologii transportu). Pracował w Ośrodku Interwencji Kryzysowej, fundacji wspierającej osoby wykluczone oraz jako psycholog w Warsztacie Terapii Zajęciowej Problemy dydaktyczne czy wychowawcze to nie tylko trudności związane z poznawczym, emocjonalnym czy społecznym funkcjonowaniem ucznia. Bywa, że problemy w przyswajaniu wiedzy są bezpośrednim skutkiem deficytów intelektualnych. Może się jednak zdarzyć również tak, że wynikają ze znacznie głębszych, pośrednich uwarunkowań, takich jak np. stres czy problemy emocjonalne. Na czym polega problem? Pewien chłopiec, którego dla potrzeb artykułu nazwiemy Kamilem, uczęszczał do drugiej klasy szkoły podstawowej. Kamil w szkole dość często przejawiał złość i agresję w stosunku do innych uczniów, co utrudniało nauczycielowi skuteczne prowadzenie lekcji. Chłopiec notorycznie stwarzał problemy, grono pedagogiczne zdecydowało się skontaktować z wychowawcą placówki opiekuńczo-wychowawczej, w której na co dzień mieszka Kamil. Wychowawca był zszokowany doniesieniami nauczyciela o agresywnych zachowaniach chłopca, ponieważ na terenie placówki Kamil cechuje się przyjaznym i łagodnym usposobieniem wobec otoczenia. Dopiero dłuższa analiza sytuacji pozwoliła dostrzec, że zachowanie chłopca to wypadkowa jego niepowodzeń szkolnych. Kamil osiągał niskie wyniki i często nie rozumiał najprostszych poleceń, co wywoływało pogardliwe i prześmiewcze reakcje reszty klasy. Chłopiec czuł się upokorzony i reagował agresją na odrzucenie w klasie. Późniejsze badania przeprowadzone w poradni psychologiczno-pedagogicznej wykazały, że chłopiec jest niepełnosprawny intelektualnie w stopniu lekkim. Diagnoza ta okazała się pomocna – chłopiec został przeniesiony do szkoły specjalnej, w której radzi sobie znacznie lepiej, a brak znaczących frustracji nie powoduje rosnącej agresji i konfliktów w nowej grupie. Sprawdzenie predyspozycji intelektualnych Wspomniany przykład dobrze ilustruje, że problemy wychowawcze mogą być bezpośrednio powiązane z problemami dydaktycznymi, te z kolei mogą wynikać ze znacznie głębiej osadzonych deficytów (w tym wypadku intelektualnych). Jeśli psycholog szkolny zostanie poinformowany o trudnościach ucznia, może sam wykonać wstępne badanie sprawdzające predyspozycje intelektualne dziecka i – w razie potrzeby – przekierować je do dalszych badań w poradni. Do przeprowadzenia badań mamy dostępnych sporo narzędzi, m.in.: Test Matryc Ravena, Skalę Termana i Merrill czy Skalę Inteligencji Wechslera. Gdy dostrzeżemy wyraźne deficyty (np. w zakresie spostrzegania wzrokowego czy rozumienia sytuacji społecznych), warto wprowadzić ćwiczenia usprawniające daną funkcję. W przypadku trudności z koncentracją uwagi pomocne mogą być takie ćwiczenia jak: • pokazywanie różnorodnych obrazków, w których znajduje się jeden niepasujący element, i polecenie jego zlokalizowania, • pokazywanie obrazków, w których brakuje określonego elementu, i nazwanie tego elementu, • przeszukiwanie pola percepcyjnego (szeregu takich samych elementów z jednym elementem wyglądającym inaczej, np. IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII!IIIIIIII). Na pomoc: psychoedukacja Trudności z rozumieniem sytuacji społecznych bywają źródłem problemów interpersonalnych i konfliktów w grupie, szczególnie u młodszych dzieci, które z racji etapu rozwojowego mniej rozumieją skomplikowane zjawiska i trudności innych. Przykładowo osobą wykluczoną przez grupę może być dziecko z różnymi niepełnosprawnościami, w tym z FAS (alkoholowym zespołem płodowym), przejawiające problemy ze sprawnym, samodzielnym wykonywaniem różnych czynności dnia codziennego. To z kolei budzi irytację grupy rówieśniczej, a nawet dzieci starszych. Co zrobić w takiej sytuacji? Rozmowa z innymi dziećmi i uświadomienie im, że ich kolega/koleżanka choruje, a jego/jej trudności wynikają m.in. z problemów zdrowotnych, mogą pomóc zredukować zachowania marginalizujące. Pomocna w tym wypadku okazuje się psychoedukacja. Działania psychoedukacyjne mogą dotyczyć bardzo wielu sfer funkcjonowania jednostki i bywają wsparciem w przynajmniej częściowym zaakceptowaniu problemów drugiej osoby. Stosuje się ją nie tylko w redukowaniu konfliktów między dziećmi, ale również osobami dorosłymi. W ramach działań psychoedukacyjnych można poruszać takie zagadnienia jak: choroby i zaburzenia, problemy emocjonalne, uzależnienia od środków psychoaktywnych i związane z nimi zagrożenia. Ważne, by psychoedukacja prezentowana dzieciom czy młodzieży nie była stygmatyzująca, tj. nie mówiła o patologiach, lecz o dysfunkcjach i trudnościach w adaptacji. Przekazywane komunikaty powinny być wyczerpujące, a zarazem ukazane w sposób przystępny dla młodego odbiorcy. Dzieci z rodzin z problemem alkoholowym Wiele problemów wychowawczych może wynikać z trudności życiowych dziecka, np. bycia członkiem rodziny, w której istnieje problem alkoholowy. Rodzina alkoholowa tworzy dysfunkcyjny system znacząco różniący się od rodziny standardowej (nie-alkoholowej). W jej obrębie tworzone są różne niepisane role, które odgrywają także dzieci, np. rola kozła ofiarnego. Jest to rola nieświadomie przypisana jednemu z dzieci, które ma dostarczać rodzinie powodów, dla których jeden z rodziców pije. Dziecko takie (w przeciwieństwie do innej roli – bohatera) często stwarza problemy wychowawcze, nie chce się uczyć. Bywa, że podejmuje działania przestępcze. Aktywności te mogą być przeniesione również na grunt szkolny. Nauczyciele powinni zdawać sobie sprawę, że zachowanie tzw. kozła ofiarnego nie jest przyczyną, lecz raczej wypadkową funkcjonowania rodziny alkoholowej. Szerzej o zjawisku kozła ofiarnego (i innych ról odgrywanych w rodzinie alkoholowej) piszą Lidia Cierpiałkowska i Michał Ziarko w książce Psychologia uzależnień – alkoholizm. Wyżej opisane zjawisko implikuje jeszcze jeden ważny wniosek: nauczyciele mogą okazywać dziecku z rodziny alkoholowej wsparcie w pośredni sposób. Pośrednio – bo terapią osób uzależnionych lub spokrewnionych z osobą uzależnioną zajmują się wyspecjalizowani terapeuci. Warto jednak informować o istnieniu grup samopomocowych, takich jak Al-Ateen. Przyczyny niepożądanych zachowań Nauczyciele powinni być świadomi, że dziecko na różnych etapach swojego życia (a zwłaszcza w okresie adolescencji) stosuje niepożądane zachowania do wyrażania własnych potrzeb. Nie oznacza to, że należy zgadzać się na to (zwłaszcza, jeśli są to zachowania zagrażające życiu lub zdrowiu samego dziecka, jak i otoczenia), trzeba jednak mieć na uwadze, że mogą wynikać z normatywnej potrzeby, którą osoba dorosła powinna pomóc zaspokoić. Warto w tym kontekście przytoczyć przykład samookaleczeń (lub szerzej: samouszkodzeń), które mogą być podyktowane wieloma czynnikami. Dzieci mogą się samookaleczać m.in. z powodu: • chęci rozładowania napięcia wywołanego dużym stresem, • chęci przekierowania uwagi z bólu psychicznego (wywołanego np. śmiercią bliskiej osoby) na ból fizyczny, • chęci zwrócenia na siebie uwagi otoczenia. To samo zjawisko może wynikać z zupełnie różnych potrzeb. Niekiedy sama rozmowa z dzieckiem pozwala wywnioskować, jakie towarzyszą mu potrzeby – i znaleźć alternatywne, adaptacyjne sposoby ich zaspokojenia. Przykład 1: Chłopiec aspirujący do roli lidera w grupie przejawia zachowania agresywne wobec innych dzieci, dominuje i jest dumny ze swojej przewagi fizycznej nad innymi. Można u niego wzmacniać potrzebę bycia liderem poprzez wskazywanie dziecku aktywności alternatywnych do jej zaspokojenia, np. pomaganie dzieciom słabszym w różnych sferach, nagradzanie zachowań prospołecznych itp. Przykład 2: Dziewczynka dokonuje samookaleczeń, by zwrócić na siebie uwagę otoczenia; w tym wypadku warto stworzyć warunki, by dziewczynka skupiła na sobie uwagę np. poprzez opowiadanie o sobie, swoich pasjach, wyrażanie poglądów. Może to mieć miejsce w trakcie godziny wychowawczej lub na specjalnie przeznaczonych do tego zajęciach pozalekcyjnych. Potrzeba indywidualizmu i tworzenia własnej tożsamości jest szczególnie duża w okresie adolescencji. Po co nam wolontariat? Jedną z form rozwijania odpowiednich kompetencji emocjonalnych i społecznych może być wolontariat. Ta forma aktywności pozwala rozwijać szereg pozytywnych cech nie tylko z punktu widzenia jednostki, ale również jej funkcjonowania w grupie oraz grupy jako takiej. Wolontariat, zorientowany np. na pomoc zwierzętom, ułatwia choćby: • rozwijanie wrażliwości dziecka i adolescenta na potrzeby innych istot żywych, • motywowanie do współpracy grupowej na równych zasadach (może być pomocne w redukowaniu konfliktów wewnątrz grupy), • wzmacnianie poczucie sprawczości i samooceny, • zdyscyplinowanie w związku z podejmowanymi działaniami. Ze względu na wspomniane atuty istotne jest, by zachęcać uczniów do brania udziału w wolontariacie, np. w formie werbalnej zachęty w ramach godzin wychowawczych. Podsumowanie Poruszone zagadnienia są wycinkiem bardzo szerokiego zjawiska, jakim są problemy dydaktyczne czy wychowawcze w szkole. Różnorodność uczniów i ich faz rozwojowych wpływa na specyfikę każdego problemu, z którym musi zmierzyć się nauczyciel. W kontakcie z uczniem niebagatelną rolę odgrywa nawet rodzaj przekazu werbalnego – komunikaty niespójne, nieprecyzyjne lub przepełnione sarkazmem mogą być dla dziecka niezrozumiałe, a nawet odpychające. Warto pamiętać, że przezwyciężanie trudności szkolnych leży nie tylko po stronie dziecka, ale również nauczycieli, rodziców i psychologów. Właściwe zrozumienie potrzeb dziecka pozwoli zaś nie wzmacniać niepożądanych zachowań, ale poszukać sposobów ich konstruktywnego przekształcenia. Bibliografia: • L. Cierpiałkowska, M. Ziarko, Psychologia uzależnień – alkoholizm, Warszawa 2010. • M. Davis, M. McKay, i in., Sztuka skutecznego porozumiewania się, Gdańsk 2019. • Psychologia rozwoju człowieka. Tom 3. Rozwój funkcji psychicznych, red. B. Harwas- -Napierała, J. Trempała, Warszawa 2020.