Kompetencje przyszłości. Jak je wzmacniać? Opracowała: Paulina Szymańska, absolwentka japonistyki, tłumaczka, autorka wielu publikacji, pasjonatka podróży i pilotka wycieczek Postęp technologiczny, ekonomiczny i społeczny sprawiają, że równie dynamicznym przemianom ulega rynek pracy. Rewolucja 4.0, której jesteśmy świadkami, to czas automatyzacji procesów, wykorzystywania sztucznej inteligencji, ekspansji globalnych korporacji, popularyzacja usług internetowych oraz szeroko pojętego przenikania się świata wirtualnego i realnego. Do wielu aspektów tej nowej rzeczywistości zdążyliśmy się przyzwyczaić, ale czy mamy umiejętności i cechy potrzebne do odnoszenia sukcesów w świecie, w którym w wielu obszarach maszyna zastępuje człowieka? Czy edukacja kładzie nacisk na kształcenie kompetentnych i wartościowych młodych ludzi? Czy przygotowuje uczniów do odnalezienia się na rynku pracy? Z myślą o przyszłości Niedostosowanie się do przemian rynku pracy może prowadzić do coraz większych nierówności i polaryzacji społecznych. Z drugiej zaś strony, jeżeli będziemy uczyli młodsze pokolenia odpowiednich kompetencji, to istnieje duża szansa, że uda się bezproblemowo wkroczyć w nowy rynek pracy. Współczesne trendy są determinowane przede wszystkim przez komputeryzację i komercjalizację sztucznej inteligencji. Wraz z ich rozwojem, wykonywanie powtarzalnych czynności realizowane jest przez maszyny i komputery, a nie przez ludzi. Wszelkie urządzenia typu „smart” coraz częściej wchodzą do codziennego użytku nie tylko w firmach, ale również w edukacji i w naszych domach. Ogromną siłę ma także internet i media społecznościowe, które stały się potężnym narzędziem komunikacji, promowania treści, kształtowania opinii i nastrojów społecznych. Zrozumienie tych trendów oraz zależności pomiędzy nimi a rynkiem pracy jest niezwykle istotne w procesie identyfikacji kompetencji, które będą potrzebne w przyszłości. 1. Sense-making Pojawienie się inteligentnych urządzeń i wprowadzenie automatyzacji do firm rodzi potrzebę wykształcenia umiejętności, których nie posiadają maszyny i komputery. Mowa tu m.in. o zaawansowanych procesach myślowych, których nie da się zapisać żadnym kodem – chodzi o zespół cech umożliwiających krytyczne myślenie względem podejmowanych decyzji. Kompetencja ta została nazwana sense-making, czyli w wolnym tłumaczeniu umiejętnością znajdowania głębszego sensu. Kompetencja ta przez niektórych uważana jest za najważniejszą i podstawową w obliczu zachodzących zmian na świecie. Jak pisze historyk profesor Yuval Noah Harari: „W tym świecie ostatnią rzeczą, jaką nauczyciel powinien dawać uczniowi, jest więcej informacji. Uczniowie mają ich już zbyt wiele. Zamiast tego ludzie muszą nauczyć się rozumieć informacje, odróżnić to, co jest ważne, od tego, co nie jest, a przede wszystkim połączyć wiele różnych informacji w szeroki obraz świata”. 2. Inteligencja społeczna Kolejną z kompetencji przyszłości jest inteligencja społeczna, a więc zdolność komunikowania się z innymi w bezpośredni i zrozumiały sposób. Mimo że powstały już pierwsze prototypy robotów imitujących społeczne zachowania i emocje, ich możliwości są nadal bardzo ograniczone. Kompetencja ta jest równie ciężka do odtworzenia jak sense-making. Osoby obdarzone inteligencją społeczną poprawnie interpretują emocje innych ludzi i potrafią odpowiednio dostosować do nich swoje reakcje. Umiejętność ta kluczowa jest wśród osób, które w wykonywanej pracy chcą tworzyć atmosferę zaufania i zrozumienia, a także wśród tych, którzy często pracują w grupach. Tysiące lat życia człowieka jako jednostki społecznej sprawiają, że jeszcze przez długi czas będzie miał na tym polu przewagę nad maszyną. 3. Myślenie adaptacyjne i innowacyjne Myślenie adaptacyjne i innowacyjne polega na znajdowaniu oryginalnych rozwiązań, na wykraczaniu poza wiedzę podręcznikową i teoretyczną. Umiejętność abstrakcyjnego myślenia ceniona jest przede wszystkim w dynamicznym środowisku pracy, gdzie możemy być zaskoczeni przez zmieniające się okoliczności. To, jak bardzo ta kompetencja jest kluczowa, mamy okazję przekonać się w czasie epidemii COVID-19. Dramatyczna sytuacja wymusiła na większości firm innowacyjne, czasem wręcz rewolucyjne zmiany w swoich usługach, rozwiązaniach czy procesach operacyjnych. Ta dramatyczna sytuacja pokazuje, jak wielką wartość ma zdolność pracy w zmieniających się i kryzysowych okolicznościach. 4. Akceptacja różnorodności i wielokulturowości Kolejną ważną kompetencją jest zdolność do pracy w środowisku zróżnicowanym kulturowo – w świecie będącym globalną wioską. Na tę kompetencję składają się przede wszystkim umiejętności językowe, zdolność poruszania się wśród osób wywodzących się z różnych kultur, jak i zdolności adaptacyjne. Organizacje coraz częściej uznają różnorodność i wielokulturowość za jeden ze składników innowacyjności, dlatego kompetencja ta zyskuje dziś na wartości. Osoby, które potrafią zbudować relację oraz znaleźć wspólne cele i rozwiązania pomimo istniejących między nimi różnic, są i będą wartościowe dla pracodawców.   5. Przetwarzanie i interpretacja danych Umiejętność przetwarzania dużej liczby danych jest kolejną z kompetencji przyszłości. W wielu zawodach przyszłości będzie wymagało się tej zdolności od pracowników, dlatego coraz częściej w ogłoszeniach o pracę widzimy zapotrzebowanie na znajomość analizy statystycznej i ilościowej. Człowiek jest niezastąpiony, jeżeli chodzi o interpretację danych – nawet najlepsze modele statystyczne nie oddają rzeczywistości w stu procentach. Co więcej, w przeciwieństwie do komputerów jesteśmy zdolni do podejmowania decyzji nawet wtedy, gdy brakuje nam danych lub dane są słabe jakościowo. 6. Umiejętne korzystanie z nowych mediów Kolejną kompetencją przyszłości jest biegłość w korzystaniu z nowych mediów. Chodzi tu o umiejętność krytycznej oceny treści w mediach oraz o wykorzystanie ich do efektywnej komunikacji. Media społecznościowe już dawno zdominowały sferę komunikacji międzyludzkiej – informacje docierają do nas poprzez nagrania, blogi i podcasty. W zawodach przyszłości powinniśmy nie tylko rozumieć i krytycznie ocenić ten przekaz, ale również sami tworzyć treść z wykorzystaniem wspomnianych narzędzi. Wiele stanowisk będzie wymagało biegłości w tworzeniu prezentacji interesujących wizualnie, aby zaangażować lub przekonać kogoś do swojego pomysłu. Biegłość w korzystaniu z nowych mediów łączy się z kolei z inną umiejętnością – filtrowaniem informacji. Obecnie jesteśmy zasypywani wieloma informacjami, zwykle nieweryfikowanymi w momencie publikacji. Treści w internecie (zwłaszcza w mediach społecznościowych) są tworzone i opiniowane przez samych użytkowników, dlatego tak ważne jest, aby umieć sobie radzić z nadmiarem informacji i filtrować to, co jest prawdziwe i istotne. 7. Interdycyplinarność Rozumienie pewnych zjawisk poprzez spojrzenie na nie z perspektywy różnych dyscyplin (a więc interdyscyplinarność) – jest w cenie. Wielu współczesnych problemów nie sposób zrozumieć bez wielowymiarowej analizy. Przykładowo o globalnym ociepleniu rozmawiamy nie tylko w znaczeniu środowiskowym, ale również ekonomicznym, gospodarczym czy ewolucyjnym. Można już zauważyć w szkolnictwie pewne zmiany, jakie zachodzą w programach nauczania – tworzone są interdyscyplinarne profile łączące kilka przedmiotów. Często dziedziny humanistyczne mieszane są z naukami ścisłymi. W niektórych krajach zamienia się przedmioty na bloki, podczas których porusza się zagadnienia z różnych dziedzin. Zmianę widzimy również na poziomie akademickim, gdzie multidyscyplinarność przekłada się na nowe obszary nauki – mamy przykładowo nanotechnologię, która jest dziedziną nauki stworzoną przez połączenie biologii molekularnej, biochemii i innych specjalizacji. Pracownik idealny nie musi oczywiście specjalizować się we wszystkim. Wystarczy, że ma jedną specjalizację, ale potrafi dostrzegać zależności pomiędzy jego dyscypliną a innymi. 8. Myślenie projektowe Design mindset, czyli myślenie projektowe, to umiejętność szczególnie przydatna w firmach, którym zależy na doświadczeniu klienta lub użytkownika. Aby umieć projektować i polepszać doświadczenie użytkownika lub klienta, warto zainteresować się takimi narzędziami i metodami pracy jak service design czy design thinking (polegającymi m.in. na wnikliwym zbadaniu potrzeb użytkownika i wypracowaniu najlepszych rozwiązań). 9. Współpraca w sieci Ostatnią z kompetencji przyszłości jest umiejętność współpracy w świecie wirtualnym. Epidemia COVID-19 dla wielu z nas jest okazją do przećwiczenia tej umiejętności. Pomimo izolacji i przymusu utrzymania społecznego dystansu wielu pracownikom bardzo szybko udało się dostosować do zdalnego trybu pracy. Istnieje sporo aplikacji umożliwiających nie tylko połączenie wideo, ale również feedback w czasie rzeczywistym, możliwość zadawania pytań i pracę w grupie. Podsumowanie Polska edukacja jest w dużej mierze produktem przeszłości, który niestety nie jest jeszcze najlepiej dostosowany do dynamicznie zachodzących zmian. Kroki, jakie można podjąć w kierunku lepszego przygotowania uczniów do rynku pracy, nie muszą być bardzo kosztowne. Pozytywnymi kierunkami dla edukacji będą przykładowo: wprowadzanie podstaw programowania za pomocą bezpłatnych aplikacji, np. PixBlocks, nauka funkcjonalności popularnych aplikacji społecznościowych jak Facebook czy Instagram pod kątem biznesowym i marketingowym. Według raportu opracowanego m.in. przez Polski Fundusz Rozwoju aż 31 proc. studentów deklaruje, że w ogóle nie wykorzystuje nowych programów i narzędzi cyfrowych podczas studiów, co w dzisiejszym świecie wydaje się dość zaskakujące. Bardzo ważnym krokiem będzie również częstsze inicjowanie pracy grupowej, również zdalnej. Istotne jest dobieranie grup pod kątem umiejętności tak, aby były one jak najbardziej zróżnicowane. Przygotowując młodzież do wejścia na rynek pracy, musimy jej również uświadamiać, że w dobie ciągłych zmian oraz kryzysów edukacja nie kończy się w szkole czy na studiach. Bibliografia: • Future Work Skills 2020, Raport Instytutu Przyszłości działającego we współpracy z Instytutem Badawczym Uniwersytetu w Phoenix, https://www.iftf.org/uploads/media/SR-1382A_UPRI_future_work_skills_sm.pdf (dostęp: 6.11.2020). • R. Włoch i in., Raport: Kompetencje przyszłości. Jak je kształtować w elastycznym ekosystemie edukacyjnym?, https://www.delab.uw.edu.pl/wp-content/uploads/2019/09/Kompetencje_przyszlosci_Raport_DELabUW.pdf (dostęp: 6.11.2020).