STAN PRAWNY NA 13 LISTOPADA 2020 Dowóz dzieci do szkół Opracował: Roman Lorens, konsultant ds. organizacji i zarządzania oświatą, ekspert ds. awansu zawodowego nauczycieli, były długoletni dyrektor szkoły. Lider i koordynator doskonalenia zawodowego nauczycieli i kadry kierowniczej szkół. Autor licznych artykułów z zakresu zarządzania oświatą i publikacji książkowych. Zaktualizował: Michał Łyszczarz, prawnik, główny specjalista w Wydziale Oświaty w Urzędzie Miasta w Dąbrowie Górniczej, współautor komentarza Ustawy o systemie oświaty oraz szeregu publikacji z zakresu prawa oświatowego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 910 ze zm.), • Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 713 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 kwietnia 2013 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania zajęć rewalidacyjno-wychowawczych dla dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim (Dz.U. z 2013 r. poz. 529), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1309). Odległość, którą uczeń przemierza do szkoły, nie może przekraczać, w zależności od jego wieku, trzech lub czterech kilometrów. Gdy jest większa, transport organizuje gmina i musi dzieciom zapewnić opiekę. Obowiązki gminy dotyczące dowozu dzieci i młodzieży do szkół zależą od wieku dziecka, jego niepełnosprawności bądź jej braku, od odległości szkoły od miejsca zamieszkania, a także od gotowości rodziców do zaangażowania się w zapewnienie dojazdów. Dowóz dzieci do szkół podstawowych Ustawa o samorządzie gminnym w art. 7 ust. 1 pkt 8 stanowi, że do podstawowych zadań własnych gminy należy zaspakajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty w zakresie edukacji publicznej. Z przytoczonego zapisu wynika szereg technicznych czynności bieżących, które mają na celu realizację tego obowiązku. Zgodnie z art. 39 ust. 1 Prawa oświatowego (dalej: upo.) sieć publicznych szkół podstawowych powinna być zorganizowana w sposób umożliwiający wszystkim dzieciom spełnianie obowiązku szkolnego, przy założeniu, że droga dziecka z domu do szkoły nie może przekraczać: • 3 km – w przypadku uczniów klas I–IV szkół podstawowych, • 4 km – w przypadku uczniów klas V–VIII szkół podstawowych. Jeśli droga dziecka z domu do szkoły, w której obwodzie dziecko mieszka: • przekracza wymienione odległości – obowiązkiem gminy jest zapewnienie bezpłatnego transportu i opieki w czasie przewozu dziecka albo zwrot kosztów przejazdu dziecka środkami komunikacji publicznej, jeżeli dowożenie zapewniają rodzice, a do ukończenia przez dziecko siedmiu lat – także zwrot kosztów przejazdu opiekuna dziecka środkami komunikacji publicznej, • nie przekracza wspomnianych odległości – gmina może zorganizować bezpłatny transport, zapewniając opiekę w czasie przewozu. Z treści art. 39 upo. jednoznacznie wynika, że istnieją dwie formy działania gminy w zakresie wypełniania obowiązku dowozu dzieci do szkoły. Po pierwsze gmina zapewnia bezpłatny transport i opiekę w czasie przewozu dziecka. Po drugie, jeżeli dowóz i opiekę zapewniają rodzice lub opiekunowie, to gmina zwraca koszty przejazdu. Ważne! Wybór sposobu dowożenia dzieci nie należy do gminy, ale do rodziców. To oni decydują, jak obowiązek dowożenia dzieci będzie przez gminę realizowany. Przepisy Ustawy mają na tyle konkretny i wyczerpujący charakter, aby stanowić bezpośrednią podstawę prawną realizacji nałożonego na gminę obowiązku. Przepisy nie przewidują również innych sytuacji dowozu dziecka do szkoły niż te wymienione w cytowanym art. 39 u.p.o. Przepis ten zdecydowanie preferuje rodziców i stawia gminę na pozycji podmiotu realizującego wolę rodziców niepełnosprawnego ucznia co do sposobu dowożenia dziecka do szkoły. Możliwa jest sytuacja, kiedy rodzice nie chcą korzystać z dowożenia zorganizowanego przez gminę, ale sami chcą dowozić swoje dziecko do wybranego przez nich ośrodka. Jeżeli zdecydują się na takie rozwiązanie, wówczas gmina nie może tego kwestionować. Takie stanowisko reprezentowane jest w wyrokach sądów administracyjnych (np. zgodnie z Wyrokiem Sądu Administracyjnego w Bydgoszczy z dnia 28 maja 2008 r., II SA/Bd 210/08, to wybór rodziców przesądza o tym, czy dziecko będzie dowożone autobusem czy też transport i opieka zostaną zapewnione przez rodziców). Dowóz uczniów niepełnosprawnych do szkół i ośrodków W przypadku uczniów niepełnosprawnych obowiązek gminy to nie tylko formalne zapewnienie bezpłatnego transportu i opieki w czasie przewozu, ale także konieczność zapewnienia bezpieczeństwa komunikacyjnego oraz opiekuńczego: przydatność środka transportu, jego sprawność techniczna, umiejętności kierujących takim pojazdem oraz predyspozycje opiekuńcze osoby mającej opiekować się dziećmi w czasie przewozu. Na organach gminy ciążą również szczególne obowiązki, jeżeli chodzi o uczniów posiadających orzeczenie o niepełnosprawności. Na podstawie art. 39 Prawa oświatowego obowiązkiem gminy jest: • zapewnienie uczniom niepełnosprawnym, których kształcenie i wychowanie odbywa się na podstawie art. 127 u.p.o., bezpłatnego transportu i opieki w czasie przewozu do najbliższej szkoły podstawowej, a uczniom z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją, z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym – także do najbliższej szkoły ponadpodstawowej, do końca roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym uczeń kończy 21. rok życia, • zapewnienie dzieciom i młodzieży, o których mowa w art. 36 ust. 17 upo., a także dzieciom i młodzieży z niepełnosprawnościami sprzężonymi, z których jedną z niepełnosprawności jest niepełnosprawność intelektualna, bezpłatnego transportu i opieki w czasie przewozu do ośrodka rewalidacyjno-wychowawczego, do końca roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym kończą: o 24. rok życia – w przypadku uczniów z niepełnosprawnościami sprzężonymi, z których jedną z niepełnosprawności jest niepełnosprawność intelektualna, o 25. rok życia – w przypadku uczestników zajęć rewalidacyjno-wychowawczych. Bezpłatny dowóz przysługuje do: • najbliższej szkoły podstawowej – niepełnosprawnym uczniom: niesłyszącym, słabosłyszącym, niewidomym, słabowidzącym, z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją, z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim, umiarkowanym lub znacznym, z autyzmem, w tym z zespołem Aspergera, i z niepełnosprawnościami sprzężonymi, • najbliższej szkoły ponadpodstawowej – uczniom z niepełnosprawnością ruchową, z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym do końca roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym uczeń kończy 21. rok życia, • ośrodka rewalidacyjno-wychowawczego, który nie musi być najbliższy miejscu zamieszkania: o dzieciom i młodzieży z niepełnosprawnościami sprzężonymi, z których jedną z niepełnosprawności jest niepełnosprawność intelektualna – do końca roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym kończą 24. rok życia, o dzieciom i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim – do końca roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym kończą 25. rok życia. W § 4 pkt 2 Rozporządzenia w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym wskazano maksymalny wiek, do którego mogą się kształcić uczniowie posiadający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane ze względu na niepełnosprawność, tj. w szkole ponadpodstawowej uczeń niepełnosprawny ma możliwość nauki do końca roku szkolnego w tym roku kalendarzowym, w którym kończy 24. rok życia. Natomiast dzieci i młodzież z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim obejmowane są zajęciami rewalidacyjno-wychowawczymi na podstawie orzeczenia o potrzebie zajęć rewalidacyjno-wychowawczych (zgodnie z Rozporządzeniem w sprawie warunków i sposobu organizowania zajęć rewalidacyjno-wychowawczych dla dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim). Zajęcia te organizuje się od początku roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym uczestnicy wyżej wymienionych zajęć kończą 3 lata – do końca roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym kończą 25 lat. Przywołane przepisy Prawa oświatowego dotyczące zapewnienia uczniom z różnymi rodzajami niepełnosprawności bezpłatnego dowozu i opieki do m.in. najbliższej szkoły ponadpodstawowej po ukończeniu przez uczniów 21. roku życia, umożliwiają organizację takiego dowozu przez gminę, ale nie są traktowane jako obowiązek gminy (analogicznie jak w poprzednich przepisach). Ważne! W opinii resortu edukacji przez najbliższą szkołę należy rozumieć szkołę, która zapewnia niepełnosprawnemu uczniowi realizację orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego, położoną najbliżej jego miejsca zamieszkania. Nie wyklucza to założenia, że najbliższą szkołą w tym rozumieniu będzie szkoła, w obwodzie której uczeń mieszka, lub szkoła znajdująca się na terenie innej gminy, powiatu lub województwa, zgodnie z wyborem dokonanym przez rodziców (opiekunów prawnych) dziecka, którzy zgodnie z Konstytucją Rzeczpospolitej Polskiej mają wyłączne prawo do decydowania o swoim dziecku, o ile prawo to nie zostanie im ograniczone lub nie zostaną go pozbawieni (odpowiedź na interpelację poselską nr 5323). Gmina może zorganizować uczniowi z niepełnosprawnością bezpłatny dowóz i opiekę w czasie przewozu do najbliższej szkoły ponadpodstawowej w innych sytuacjach niż określone jako obowiązkowe w u.p,o. Dotyczyć to może np. ucznia z niepełnosprawnością ruchową, który ukończył 21. rok życia i kontynuuje naukę w szkole ponadpodstawowej. Decyzja w tej sprawie należy jednak do organów stanowiących gminy, tj. do rady gminy (art. 15 ust. 1 i art. 18a ust. 1, w związku z art. 11a ust. 1 Ustawy o samorządzie gminnym). Zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty jest zadaniem własnym gminy i może dotyczyć zapewnienia dowozu uczniów z niepełnosprawnościami do szkół lub placówek w innych przypadkach niż określone jako obowiązkowe w Prawie oświatowym. Gmina nie ma obowiązku organizować transportu lub zwracać kosztów przejazdu do innej szkoły niż obwodowa, nawet jeżeli znajduje się ona bliżej niż szkoła rejonowa. Sądy administracyjne, rozstrzygając podobne sprawy, przyznają rację gminom, stwierdzając, że rodzice nie mogą obarczać gminy ciężarem skutków finansowych wyboru przez opiekunów dziecka innej szkoły niż szkoła obwodowa. Powyższe zgodne jest z orzecznictwem sądowym (Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 6 stycznia 2010 r., I OSK 1022/09 i Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 5 września 2007 r. I OSK 835/07). Przytoczone orzecznictwo, mimo zmiany stanu prawnego, nadal pozostaje w tym zakresie aktualne. Ważne! Zgodnie z Uchwałą NSA z dnia 9 grudnia 2013 r. (I OPS 3/13) gmina może realizować obowiązek dowożenia dzieci przez wyznaczenie miejsc ich zbiórek, z których są one przewożone do szkoły.