Jak ocalić motywację? Opracowała: Elżbieta Gofron, certyfikowany Edukator Pozytywnej Dyscypliny z akredytacją Positive Discipline Association, absolwentka Nauk o Rodzinie, pedagog resocjalizacyjny, pracuje na co dzień w organizacji pozarządowej działającej na rzecz dzieci i rodzin Motywowanie to jedno z wyzwań stojących na co dzień przed ludźmi pracującymi w obszarze edukacji i wychowania. Sposób rozumienia tego procesu to klucz do opracowania najbardziej optymalnej strategii współpracy z dzieckiem prowadzącej do satysfakcjonujących wyników. I choć pełen obraz procesu motywacyjnego zależy od przyjętej perspektywy, to niewątpliwie punktem wspólnym wszystkich koncepcji teoretycznych jest założenie, iż motywacja może być źródłem krótkofalowych lub długofalowych zmian. Spojrzenia na motywację Powszechnie motywację postrzega się jako stan psychiczny, który zachęca jednostkę do zmierzania w kierunku wyznaczonego celu. To ona wywołuje, kontroluje i podtrzymuje działania prowadzące do jego realizacji. Motywację można więc uznać za katalizator działania. W tej ogólnej interpretacji brakuje jednak skupienia na przyczynach podejmowanych decyzji. Rozważania o tym procesie w kontekście wychowania często prowadzą do analizy porównawczej mechanizmów motywacji zewnętrznej i wewnętrznej. Choćby skrótowe odwołanie się do dorobku głównych teoretyków motywacji ma znaczenie dla zrozumienia dylematów współczesnych pedagogów, psychologów, nauczycieli czy rodziców. W ujęciu psychoanalitycznym motywacja jest wynikiem ścierania się popędu życia i zniszczenia. Zdaniem Zygmunta Freuda wpływ tych popędów jest determinowany już w dzieciństwie, a co za tym idzie motywacja może być już wtedy ukształtowana. Z kolei twórcy perspektywy behawioralnej Burrhus Frederic Skinner i Edward Thorndike proponowali mechanizm kija i marchewki – polegający na tym, że złe zachowania należy karać, dzięki czemu zapobiegnie się ich występowaniu w przyszłości. Nagradzanie dobrego zachowania zwiększy natomiast prawdopodobieństwo powtórzenia go w przyszłości. Tymczasem w psychologii humanistycznej, preferowanej przez Abrahama Maslowa, człowiek jest zbyt skomplikowany, aby redukować jego motywację do mechanizmu kija i marchewki. Teoria behawiorystów sugeruje bowiem przedmiotowe traktowanie, a może nawet prowadzić do swego rodzaju tresury. Zdaniem Maslowa to piramida potrzeb wskazuje na to, do czego i w jakiej kolejności motywowani są ludzie: 1. Potrzeby fizjologiczne – głód, pragnienie itd. 2. Potrzeby bezpieczeństwa – opieka, wolność od strachu, lęku, chaosu, stałość, porządek prawa, ograniczeń, pewność, stałość itd. 3. Potrzeby społeczne – miłość, przynależność, kontakty międzyludzkie, emocje itd. 4. Potrzeba szacunku – osiągnięcia, prestiż, podziw itd. 5. Potrzeba samorealizacji – odczuwanie piękna (estetyka), urzeczywistnianie swoich pragnień i zainteresowań itd. Najpierw zaspokajają oni podstawowe potrzeby, a dopiero potem te wyższego rzędu. Gdy potrzeby niższego rzędu są zaspokojone, mamy motywację, żeby się zająć tymi wyższymi. Koncepcja optymalnej motywacji W poszukiwaniu mechanizmów motywacji interesujących odkryć dostarcza koncepcja optymalnej motywacji stworzona przez firmę konsultingową Kena Blancharda na potrzeby biznesu, której główne założenia zaczerpnięte są z teorii samodeterminacji Edwarda Deciego i Richarda Rayana. Wnioski z tych badań zachęcają do zmiany w myśleniu o motywacji, która nie jest właściwością, którą się posiada, ale jest umiejętnością, którą można zdobyć. Chodzi zatem o jakość motywacji, nie zaś o jej ilość. Osobą odpowiedzialną za motywację nie jest więc już ktoś z zewnątrz, kto ma za zadanie zmotywować, ale sam zainteresowany, który podejmuje decyzję o tym, czego chce doświadczać – czy jego zaangażowanie będzie frustrujące, czy wręcz przeciwnie – fascynujące. Koncepcja optymalnej motywacji akcentuje osobiste doświadczenie polegające na zaspokojeniu psychologicznej potrzeby autonomii, relacyjności i kompetencji danej osoby w dążeniu do osiągnięcia istotnych dla niej celów. Efektem ich spełnienia jest przypływ pozytywnej energii i dobrego samopoczucia, które z kolei zachęcają do dalszego zaangażowania. Najnowsze badania grupy Blancharda dotyczące satysfakcji zawodowej z podejmowanej pracy pokazują, że zadowolenie w dużym stopniu zależy od dokonanej samodzielnie oceny swojego działania. Dzięki tak rozumianej umiejętności motywacji jednostka jest w stanie samodzielnie zdecydować o jakości własnego doświadczenia. W kierunku autonomii, relacyjności i kompetencji Jak wynika z omawianej koncepcji, zarówno dzieci, jak i dorośli codziennie doświadczają różnych rodzajów motywacji, które tworzą spektrum ludzkich doświadczeń. Warto zaznaczyć, że niektóre z nich są suboptymalne – opierają się na zewnętrznych nagrodach i przymusie, przez co frustrują podstawowe psychologiczne potrzeby człowieka (autonomię, relacyjność i kompetencję). Inne sposoby natomiast są optymalne – oparte na wewnętrznej zgodzie i spójności, czyli takie, w których wymienione wcześniej potrzeby są w pełni zaspokojone. Suboptymalna motywacja może być łatwa i pociągająca, ale zarazem szkodliwa – zapewnia zastrzyk energii, która szybko opada; może powodować poczucie winy albo wstydu. Ten rodzaj motywacji jest atrakcyjny w danym momencie, ale rzadko jest motywacją utrzymującą się przy realizacji celów długookresowych lub złożonych. Motywacja zanika w momencie utraty obietnicy nagród. Suboptymalna motywacja ma tendencję do zmniejszania lub niszczenia przyjemności towarzyszącej twórczemu myśleniu, innowacyjności i przedsiębiorczości. Samoregulacja a samokontrola Spojrzenie na motywację w kontekście osiągania rezultatów edukacyjnych czy rozwijania kompetencji życiowych wymaga zauważenia dwóch istotnych czynników: motywacyjnego i wolicjonalnego. Ten pierwszy odpowiada za chęci – bycia dobry uczniem, osiągania wysokich wyników czy zdobycia umiejętności. Natomiast ten drugi – siła woli – może nadawać kierunek działaniom, ponieważ opiera się na wiedzy, co jest potrzebne do osiągnięcia sukcesu oraz gotowości do poświęcenia, zaangażowania, a czasem rezygnacji z przyjemności na rzecz wyznaczonego wcześniej celu. Zdaniem psychologa motywacji dr Ewy Jarczewskiej-Gerc ważna będzie także samodyscyplina – umiejętność zmuszania się do podjęcia zaplanowanych działań. Warto zatem przyjrzeć się różnicom między samoregulacją a samokontrolą – dwoma istotnymi mechanizmami wpływającymi na poczucie efektywności. Ta pierwsza to działanie skoncentrowane na podnoszeniu dobrostanu organizmu poprzez skupienie na przyjemnościach. Druga natomiast jest działaniem dedykowanym realizacji celów, a więc automatycznie wpisany jest w nią wysiłek i samodyscyplina. W samoregulacji początkiem są pozytywne emocje, które jednak nie prowadzą do osiągnięcia celu, więc z czasem mogą przynieść niezadowolenie z siebie i frustrację. Schemat działania samokontroli jest nieco odmienny – rozpoczyna się od niższego poczucia komfortu i świadomości przekraczania siebie. Konsekwencją tego wyboru jest jednak osiągnięcie zamierzonego celu, a ostatecznym efektem satysfakcja i poczucie kompetencji. Ważnym czynnikiem obecnym w procesie samodyscypliny jest wytrwałość. Pojawiające się przeszkody na drodze do realizacji celu nie powodują rezygnacji, ale mobilizują jednostkę do wysiłku, który jest konieczny w osiąganiu sukcesów. Zadowalający rezultat może być niejako produktem ubocznym działania, kiedy człowiek przestanie się na nim koncentrować. Bliżej motywacji wewnętrznej Oznaką wysokiego poziomu motywacji wewnętrznej jest tzw. doświadczenie flow (przepływ), kiedy jednostka niejako zatapia się w działaniu – podejmuje intensywny, dobrowolny wysiłek, by wykonać coś trudnego i wartościowego. Pomocne mogą okazać się tu symulacje mentalne. Przypływ pozytywnej energii pojawia się wtedy, kiedy wyobrażamy sobie sam proces dochodzenia do celu, a nie skupiamy się na końcowym efekcie. Podejście, w którym wyobrażamy sobie krok po kroku dążenie do celu, pozwala na optymalne uruchomienie zasobów mentalnych i utrzymanie wysokiego poziomu energii życiowej. Przenosząc te wnioski na grunt wychowania, warto poszukać alternatyw dla powszechnie obowiązującego modelu motywacji zewnętrznej, w ramach której dokonuje się przede wszystkim oceny wyników, ryzykując zależność jednostki od systemu kar i nagród, a tym samym odbierając możliwość przeżywania poczucia własnej kompetencji. Podsumowanie Motywacja to przede wszystkim istotny obszar do pracy nad sobą, który już na wczesnych etapach rozwoju dziecka wymaga przemyślanego wsparcia ze strony dorosłych. I choć funkcjonowanie w obecnym systemie edukacyjnym bardziej sprzyja rozwijaniu motywacji zewnętrznej, to jednak należy mieć świadomość, że kształtowanie motywacji wewnętrznej w kontekście rozwijania życiowych kompetencji to jedno z istotniejszych wyzwań, przed jakim stoją dziś nie tylko rodzice, ale także specjaliści z różnych dziedzin współpracujący na co dzień z dziećmi i młodzieżą. Jedna ze współczesnych metod wychowawczych opierająca się na psychologii humanistycznej – pozytywna dyscyplina – proponuje konkretne sposoby na wzmacnianie motywacji wewnętrznej. Znajdą je Państwo w załączniku do artykułu. Bibliografia: • J. Heidtman, Dwie ręce i „przyrośnięty” do nich człowiek, czyli co zabija motywację? https://www.ican.pl/b/dwie-rece-i-przyrosniety-do-nich-czlowiek-czyli-co-zabija-motywacje/wNo9M8w9 (dostęp: 05.11.2020 r.). • J. Kordziński, Siła motywacji – jak dopingować siebie i ludzi, z którymi pracujesz, http://www.structum.pl/czytelnia-pdf-op/Sila_motywacji_jak_dopingowac_siebie_i_ludzi_z_ktorymi_pracujesz_silmot.pdf (dostęp: 05.11.2020). • N. Kukuła, Jak zwiększyć motywację dziecka? 9 sposobów zaczerpniętych z pozytywnej dyscypliny, które działają, https://pozytywnadyscyplina.pl/jak-zwiekszyc-motywacje-dziecka-9-sposobow-zaczerpnietych-z-pozytywnej-dyscypliny-ktore-dzialaja (dostęp: 05.11.2020). • T. Lasala, S. Smitha i in., Pozytywna dyscyplina w szkole i klasie. Ćwiczenia z uczniami, Milanówek 2019. • M. Sikorski, Optymalna motywacja wg Blancharda, https://www.houseofskills.pl/strefawiedzy/blog/optymalna-motywacja-wg-blancharda/ (dostęp: 5.11.2020). • J. Steinke-Kalembka, Dodaj mi skrzydeł! Jak rozwijać u dzieci motywację wewnętrzną?, Warszawa 2017.