STAN PRAWNY NA 30 PAŹDZIERNIKA 2020 Umowy cywilnoprawne a ubezpieczenia społeczne i zdrowotne Opracowała i zaktualizowała: Karolina Król-Komarnicka, kierownik działu kadr i płac w państwowej instytucji Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1740), • Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 266 ze zm.), • Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1398 ze zm.). W praktyce kadrowej mogą zdarzać się różne formy zatrudniania osób wykonujących pracę. Najczęściej występującą formą jest zatrudnianie pracowników na podstawie umowy o pracę. Zdarzają się jednak sytuacje, kiedy pracodawca chce zatrudnić osobę do wykonania konkretnego zadania – wówczas lepszym rozwiązaniem będzie wykonanie pracy na podstawie umów cywilnoprawnych. Najczęściej wybieranymi przez pracodawcę umowami cywilnoprawnymi są: umowa-zlecenie oraz umowa o dzieło. Umowa-zlecenie a umowa o dzieło Kwestię umowy-zlecenia uregulowano w art. 734–751 Kodeksu cywilnego. Przez umowę-zlecenia przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do wykonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie. Jednocześnie przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do należytej staranności przy jej wykonaniu. Z kolei umowa o dzieło uregulowana została w art. 627–646 Kodeksu cywilnego. Przez umowę o dzieło zleceniobiorca zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia. Umowa o dzieło ma więc charakter umowy rezultatu. W praktyce umowa-zlecenie nazywana jest umową starannego działania, a o dzieło – umową rezultatu. Celem umowy o dzieło jest osiągnięcie określonego w jej treści rezultatu, podczas gdy celem umowy-zlecenia jest samo działanie (praca), które nie musi doprowadzić do osiągnięcia określonego rezultatu. Umowa o dzieło powinna być uwieńczona konkretnym i sprawdzalnym rezultatem. Wynagradzany jest więc rezultat, a nie samo działanie. Obowiązek opłacania składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne za osoby wykonujące prace na podstawie umów cywilnoprawnych uzależniony jest przede wszystkim od rodzaju zawartej umowy oraz od statusu osoby, z którą została zawarta tego rodzaju umowa – np. student, osoba zatrudniona w innym podmiocie na podstawie umowy o pracę, emeryt. Umowa-zlecenie a składki na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne Osoby wykonujące pracę na podstawie umów cywilnych podlegają obowiązkowo ubezpieczeniu emerytalnemu, rentowemu, wypadkowemu oraz zdrowotnemu (art. 6 ust. 1 pkt 4 oraz art. 12 ust. 1 Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz art. 66 Ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych). Dodatkowo, na zasadzie dobrowolności, mogą podlegać również ubezpieczeniu chorobowemu (art. 11 ust. 2 Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych). Jeżeli osoba zatrudniona na podstawie umowy cywilnoprawnej podpisze drugą umowę tego rodzaju, wówczas ubezpieczenia emerytalne i rentowe z drugiej umowy są dobrowolne, pod warunkiem, że wynagrodzenie z pierwszej umowy-zlecenia nie jest niższe niż wynagrodzenie minimalne obowiązujące w danym roku kalendarzowym. Obowiązkowe jest natomiast ubezpieczenie zdrowotne z obu umów. Zleceniobiorcy pozostawiono wybór co do tego, z której umowy chce być objęty obowiązkowymi ubezpieczeniami. Na podstawie art. 12 Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych osoba wykonująca pracę na podstawie umowy-zlecenia podlega obowiązkowo ubezpieczeniom: wypadkowemu, emerytalnemu i rentowym, od dnia oznaczonego w umowie jako dzień rozpoczęcia jej wykonywania do dnia rozwiązania lub wygaśnięcia tej umowy. Objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym następuje od dnia wskazanego we wniosku o objęcie tym ubezpieczeniem, o ile zgłoszenie do obowiązkowych ubezpieczeń emerytalnego i rentowych zostanie złożone w terminie określonym w ww. Ustawie, tj. w terminie siedmiu dni od dnia rozpoczęcia wykonywania umowy-zlecenia. W pozostałych sytuacjach objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym następuje od dnia wskazanego we wniosku, nie wcześniej jednak niż od dnia, w którym wniosek został złożony (art. 14 ww. Ustawy). Przy rozstrzyganiu obowiązku ubezpieczeń społecznych z tytułu umowy-zlecenia nie ma znaczenia okres, na jaki umowa ta została zawarta. Istotne znaczenie ma fakt posiadania przez zleceniobiorcę innych tytułów do obowiązkowych ubezpieczeń oraz fakt zawarcia tej umowy z własnym pracodawcą bądź wykonywania jej na rzecz własnego pracodawcy. Należy pamiętać, że wykonywanie umowy-zlecenia nie zawsze jest jedynym tytułem do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych. Zleceniobiorca może jednocześnie pozostawać w stosunku pracy, wykonywać drugą umowę-zlecenia, prowadzić pozarolniczą działalność, być rolnikiem, duchownym czy osobą pozostającą w stosunku służby. Występuje wówczas zbieg tytułów do ubezpieczeń społecznych, gdzie jednym z tytułów jest wykonywanie pracy na podstawie umowy-zlecenia. Ponadto umowa-zlecenie może być wykonywana przez osobę mającą ustalone prawo do renty lub emerytury oraz osobę będącą uczniem lub studentem. Wprawdzie uprawnienie do renty lub emerytury czy posiadanie statusu ucznia lub studenta nie jest tytułem do podlegania ubezpieczeniom społecznym, jednak wpływa w znaczący sposób na charakter i zakres ubezpieczeń z tytułu wykonywania umowy-zlecenia. Umowa-zlecenie zawarta z własnym pracodawcą lub wykonywana na rzecz pracodawcy Zgodnie z art. 8 ust. 1 i 2a Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych za pracownika uważa się osobę pozostającą w stosunku pracy, a także osobę wykonującą pracę na podstawie umowy agencyjnej, umowy-zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia albo umowy o dzieło, jeżeli umowę taką zawarła z pracodawcą, z którym pozostaje w stosunku pracy, lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy. Jeżeli więc pracownik wykonuje dodatkowo umowę-zlecenia zawartą z własnym pracodawcą, to z tytułu wykonywania tej umowy podlega ubezpieczeniom społecznym na takich samych zasadach jak w przypadku umowy o pracę (tj. obowiązkowo ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypadkowemu). Podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne dla takiej osoby stanowi łączny przychód uzyskany z umowy o pracę oraz z umowy-zlecenia. Pracodawca nie musi dodatkowo zgłaszać takiego pracownika do ubezpieczeń na formularzu ZUS-u – ZUA (formularz zmiany danych osobowych oosby zgłoszonej do ubezpieczenia). Podobnie w sytuacji, gdy pracownik wykonuje pracę w ramach umowy cywilnoprawnej zawartej z innym podmiotem, ale na rzecz swojego pracodawcy – podlega on wówczas obowiązkowo wszystkim ubezpieczeniom. Pracodawca natomiast jest zobowiązany do opłacania składek bez potrzeby dodatkowego zgłaszania pracownika do ubezpieczeń społecznych. Obowiązek ten wynika z Uchwały Sądu Najwyższego z dnia 2 września 2009 r. (II UZP 6/09). Należy podkreślić, że art. 8 ust. 2a Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych nie ma zastosowania do osób przebywających na urlopie macierzyńskim, wychowawczym lub bezpłatnym. Jeżeli więc pracodawca zatrudni na podstawie umowy-zlecenia własnego pracownika przebywającego na urlopie macierzyńskim, wychowawczym czy bezpłatnym, to z tytułu wykonywania pracy na podstawie umowy-zlecenia podlega on ubezpieczeniom na zasadach takich, jak zleceniobiorca przez niego niezatrudniony. Umowa-zlecenie z innym podmiotem niż własny pracodawca i niewykonywana na jego rzecz Osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę i jednocześnie wykonująca umowę-zlecenie zawartą z innym podmiotem niż własny pracodawca i niewykonywaną na jego rzecz podlega obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym z tytułu pozostawania w stosunku pracy. Natomiast z tytułu wykonywania umowy-zlecenia ubezpieczenia emerytalne i rentowe mają dla niej charakter dobrowolny, jeżeli podstawa wymiaru składek ze stosunku pracy, w przeliczeniu na okres miesiąca, wynosi co najmniej tyle, ile minimalne wynagrodzenie za pracę. Z kolei, jeżeli podstawa wymiaru składek jest niższa od minimalnego wynagrodzenia, osoba ta podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym również z tytułu wykonywania umowy-zlecenia. W pozostałych przypadkach zleceniobiorca podlega obowiązkowo jedynie ubezpieczeniu zdrowotnemu i należy go zgłosić na formularzu ZUS ZZA (zgłoszenie do ubezpieczenia zdrowotnego). Umowa-zlecenie i prowadzenie działalności pozarolniczej Zasady dotyczące ustalania tytułu ubezpieczeń zleceniobiorcy, który prowadzi działalność gospodarczą odnoszą się do jedynie do sytuacji, gdy umowa-zlecenia nie jest wykonywana w ramach prowadzonej działalności, a jej przedmiot nie pokrywa się z przedmiotem tej działalności. Ważne! Zawarcie umowy z osobą, która prowadzi działalność pozarolniczą, dla której minimalną podstawę wymiaru składek z tytułu działalności stanowi 60 proc. prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego Zleceniobiorca, który jednocześnie prowadzi działalność pozarolniczą, podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu tej działalności, jeśli z tytułu wykonywania umowy-zlecenia podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe jest niższa od najniższej podstawy wymiaru składek dla osób, które prowadzą działalność pozarolniczą (60 proc. prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego). Jeśli podstawa wymiaru składek będzie wynosiła co najmniej tyle, ile najniższa podstawa przy prowadzeniu działalności pozarolniczej, tej osobie będzie przysługiwał wybór tytułu do obowiązkowych ubezpieczeń emerytalnego i rentowych. Nie stosuje się w tym przypadku sumowania podstaw wymiaru składek. Zleceniobiorca może dobrowolnie, na swój wniosek, być objęty ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi również z tytułu wykonywania umowy-zlecenia lub współpracy. Powyższa zasada rozstrzygania zbiegu tytułów do ubezpieczeń ma zastosowanie do wszystkich osób, które prowadzą działalność pozarolniczą (nie tylko działalność gospodarczą) deklarujących do podstawy wymiaru składek kwoty nie niższe niż minimalne wynagrodzenie. Ważne! Zawarcie umowy z osobą, która prowadzi pozarolniczą działalność gospodarczą, dla której właściwa jest podstawa wymiaru składek w kwocie niższej niż minimalne wynagrodzenie – korzysta z „preferencyjnych składek” na ubezpieczenia społeczne (art. 18a Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych) lub z „małego ZUS” (art. 18c ww. Ustawy). Ubezpieczony będzie objęty obowiązkiem ubezpieczeń emerytalnego i rentowymi z obu tytułów (umowa-zlecenia + działalność gospodarcza), chyba że łączna podstawa wymiaru składek na te ubezpieczenia z tego tytułu lub tytułów osiągnie kwotę minimalnego wynagrodzenia. Kolejny tytuł lub tytuły nie będą rodziły tego obowiązku. Ubezpieczony może na bieżąco zmieniać tytuł do obowiązkowych ubezpieczeń emerytalnego i rentowych. W sytuacji, gdy osoba prowadzi pozarolniczą działalność gospodarczą, w ramach tej działalności zawiera umowę-zlecenia, przedmiot umowy jest taki sam jak przedmiot prowadzonej działalności, podlega ubezpieczeniom społecznym tylko z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej. Z tytułu wykonywania umowy-zlecenia nie ma obowiązku ubezpieczeń (ani obowiązkowo, ani dobrowolnie). Umowa-zlecenie i prawo do emerytury lub renty Osoba wykonująca pracę na podstawie umowy-zlecenia, która ma jednocześnie ustalone prawo do emerytury lub renty, podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, o ile równocześnie nie pozostaje w stosunku pracy i osiąga z niego co najmniej minimalne wynagrodzenie. Jeżeli umowa-zlecenie dla emeryta lub rencisty jest jedynym tytułem do ubezpieczeń, to osoba ta podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnym, rentowym i wypadkowym. Natomiast ubezpieczenie chorobowe jest dobrowolne. Osoba uprawniona do renty lub emerytury wykonująca jednocześnie pracę na podstawie umowy-zlecenia podlega obowiązkowo ubezpieczeniu zdrowotnemu z obu tych tytułów. Składka na ubezpieczenie zdrowotne powinna być odprowadzana zarówno z emerytury lub renty, jak i z umowy-zlecenia. Wykonywanie kilku umów-zleceń Osoba spełniająca warunki do objęcia obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi z tytułu wykonywania jednocześnie kilku umów-zleceń podlega obowiązkowo ubezpieczeniom z tytułu tej umowy-zlecenia, która została zawarta najwcześniej. Może jednak dobrowolnie być objęta ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi także z tytułu pozostałych – wszystkich lub wybranych – umów-zleceń. Może również zmienić tytuł do obowiązkowych ubezpieczeń. Osoba wykonująca pracę na podstawie kilku umów-zleceń obowiązkowo podlega ubezpieczeniu zdrowotnemu z każdej z zawartych umów. Jeżeli np. pracownik dodatkowo wykonuje umowę-zlecenie, obowiązkowo podlega ubezpieczeniu zdrowotnemu zarówno z tytułu umowy o pracę, jak i z tytułu umowy-zlecenia. W kontekście obowiązku podlegania ubezpieczeniu zdrowotnemu nie ma znaczenia, czy to jest umowa-zlecenie z własnym pracodawcą, czy też z podmiotem innym niż własny pracodawca. Umowa-zlecenie z uczniem lub studentem Uczniowie szkół ponadpodstawowych oraz studenci do ukończenia 26 lat wykonujący pracę na podstawie umowy-zlecenia nie podlegają ubezpieczeniom społecznym oraz zdrowotnemu z tego tytułu. Osoby te do ukończenia 26. roku życia nie są obejmowane ubezpieczeniami z tytułu umowy-zlecenia ani obowiązkowo, ani dobrowolnie. Dla celów ubezpieczeń społecznych przyjmuje się, że studentem jest osoba kształcąca się na studiach pierwszego lub drugiego stopnia albo na jednolitych studiach magisterskich. Nie są studentami słuchacze studiów doktoranckich oraz studiów podyplomowych. Jednakże, w przypadku zawarcia umowy-zlecenia z własnym pracownikiem, który jest jednocześnie studentem lub uczniem w wieku do 26 lat, z tytułu umowy-zlecenia należy opłacać wszystkie składki na ubezpieczenia społeczne. W takiej sytuacji umowa-zlecenie jest traktowana w zakresie ubezpieczeń społecznych jak umowa o pracę. Umowa-zlecenie a pobieranie zasiłku macierzyńskiego Osoby pobierające zasiłek macierzyński, które jednocześnie wykonują umowę-zlecenie, podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu pobierania zasiłku macierzyńskiego. Mogą one na swój wniosek zostać objęte ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi z tytułu umowy-zlecenia. Umowa-zlecenie i przebywanie na urlopie wychowawczym Osoby, które przebywają na urlopie wychowawczym i jednocześnie wykonują umowę- -zlecenia, obowiązkowo podlegają ubezpieczeniom społecznym z tytułu tego typu umowy. Natomiast nie podlegają tym ubezpieczeniom z tytułu przebywania na urlopie wychowawczym. Nie ma przy tym znaczenia, czy umowa-zlecenie została zawarta z własnym pracodawcą, czy też z podmiotem innym niż własny pracodawca. Osoba przebywająca na urlopie wychowawczym, która dodatkowo wykonuje pracę na podstawie umowy-zlecenia, obowiązkowo podlega ubezpieczeniu zdrowotnemu jedynie z tytułu umowy-zlecenia. Z tytułu przebywania na urlopie wychowawczym składka na ubezpieczenie zdrowotne nie jest opłacana. Umowa o dzieło Osoba, która wykonuje pracę wyłącznie na podstawie umowy o dzieło, nie podlega ubezpieczeniom społecznym. Samoistna umowa o dzieło nie stanowi tytułu do ubezpieczeń. Obowiązek ubezpieczeń społecznych z tytułu umowy o dzieło istnieje jedynie wtedy, gdy umowa taka została zawarta z własnym pracodawcą lub jest wykonywana na rzecz własnego pracodawcy. W takich przypadkach umowa o dzieło jest w zakresie ubezpieczeń społecznych traktowana jak umowa o pracę (art. 8 ust. 2a Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych). Należy podkreślić, że w sytuacji, gdy pracodawca zatrudnia na podstawie umowy o dzieło swojego pracownika przebywającego na urlopie macierzyńskim, wychowawczym czy bezpłatnym, to z tytułu wykonywania umowy o dzieło nie podlega on ubezpieczeniom społecznym. Osoby przebywające na urlopie macierzyńskim, urlopie wychowawczym lub urlopie bezpłatnym nie mają statusu „własny pracownik”. Zgłoszenie i wyrejestrowanie z ubezpieczeń społecznych Każda osoba objęta obowiązkowo ubezpieczeniami społecznymi, w tym także zleceniobiorca, podlega zgłoszeniu do ubezpieczeń. Obowiązek zgłoszenia do ubezpieczeń społecznych zleceniobiorcy należy do płatnika składek, tj. zleceniodawcy. Zgłoszenia zleceniobiorcy do obowiązkowych ubezpieczeń: wypadkowego, emerytalnego i rentowych płatnik składek dokonuje w terminie siedmiu dni od daty powstania obowiązku tych ubezpieczeń na druku ZUS ZUA, z kodem tytułu ubezpieczeń rozpoczynającym się cyframi 04. Zgłoszenie do ubezpieczenia chorobowego, które jest dla zleceniobiorców dobrowolne, następuje w terminie przez nich wybranym, nie wcześniej jednak niż od daty złożenia wniosku o objęcie tym ubezpieczeniem. Płatnik składek przed zgłoszeniem zleceniobiorcy do ubezpieczeń społecznych powinien ustalić, czy umowa-zlecenie jest dla tej osoby jedynym tytułem do ubezpieczeń. Najlepiej jest uzyskać takie dane przez wypełnienie przez zleceniobiorcę oświadczenia do ZUS-u. Jeżeli zleceniobiorca nie podlega obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym oraz nie złoży wniosku o objęcie go dobrowolnymi ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi z tytułu umowy-zlecenia, podlega obowiązkowo tylko ubezpieczeniu zdrowotnemu. Zgłoszenie zleceniobiorcy do ubezpieczenia zdrowotnego należy wówczas dokonać na druku ZUS ZZA. Każda osoba, wobec której wygasł tytuł do ubezpieczeń społecznych, podlega wyrejestrowaniu z tych ubezpieczeń. Zleceniodawca ma obowiązek złożyć zgłoszenie wyrejestrowania w terminie siedmiu dni od daty zaistnienia tego faktu na druku ZUS ZWUA, podając jako datę wyrejestrowania datę, od której osoba ta nie podlega już ubezpieczeniom.