Nauka w systemie hybrydowym – jak wesprzeć uczniów? Opracowała: Joanna Jarmużek, psycholog, trenerka, nauczyciel akademicki Wydziału Studiów Edukacyjnych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W swojej pracy koncentruje się na grupach zagrożonych wykluczeniem społecznym, budowaniu zasobów osobowych i społecznych, rozwijaniu umiejętności radzenia sobie i przeciwdziałaniu skutkom przewlekłego stresu życiowego W rok szkolny 2020/2021 weszliśmy z nowymi pytaniami i wątpliwościami. Po skokach zachorowań w ciągu ostatnich kilku tygodni, wielu rodziców i dzieci obawia się tego, jak będzie wyglądać dynamika zakażeń w najbliższych dniach i tygodniach, gdy duża grupa osób znajduje się w jednym budynku, gdy przyjdzie fala przeziębień, gryp i nasileń alergii. Obaw o zagrożenie zdrowia, konieczność odbycia kwarantanny oraz o przebieg edukacji doświadcza wielu nauczycieli, rodziców i uczniów. Wszyscy mają świadomość, że w każdej chwili może pojawić się konieczność powrotu do zdalnego nauczania. Jak udzielić młodym ludziom wsparcia w tej trudnej sytuacji? Czas pandemii był i jest dla dzieci i młodzieży bardzo trudny – ich codzienne życie zmieniło się diametralnie. W marcu 2020 r. wprowadzono szereg obostrzeń, zamknięto kina, boiska, pływalnie i wprowadzono naukę zdalną. Dzieci zostały pozbawione możliwości kontaktu z rówieśnikami i nagle musiały przestawić się na edukację z domu, prowadzoną za pomocą urządzeń multimedialnych. Sama edukacja zdalna to dla dzieci nie lada wyzwanie – wymaga dyscypliny, większej samodzielności, radzenia sobie z zupełnie innymi emocjami i doświadczeniami. Dynamika rozwoju poznawczego i emocjonalnego młodych ludzi jasno pokazuje, że dopiero rozwijają oni uwagę, koncentrację, umiejętność kontroli emocji oraz kompetencje związane z równoczesnym zarządzaniem bodźcami płynącymi z różnych zmysłów, a więc, w przypadku szkoły, głównie informacjami wzrokowymi i słuchowymi. Dzieci w czasie pandemii musiały poradzić sobie z lękiem, tęsknotą oraz trudnościami wynikającymi z nowego trybu nauki: niemożnością połączenia się lub dołączenia do lekcji, niedziałającymi mikrofonem czy drukarką, brakiem czasu i wsparcia ze strony rodziców pochłoniętych radzeniem sobie w tej trudnej sytuacji oraz własną pracą zdalną, ich lękiem i emocjami… Dodatkowym obciążeniem jest lub będzie to, że część nauczycieli nie odnalazła lub nie odnajdzie się w wymuszonym epidemią trybie pracy, najprawdopodobniej m.in. ze względu na brak wystarczającego wsparcia technologicznego. Nauczyciele często podkreślają, że kolejnym istotnym wyzwaniem edukacyjnym w nowym roku szkolnym będzie konieczność utrwalenia wiedzy z drugiej połowy poprzedniego roku szkolnego oraz radzenie sobie z emocjami i zachowaniami dzieci, dla których czas edukacji zdalnej okazał się trudny. W klasach mogą pojawić się nowe problemy do rozwiązania dla nauczycieli, psychologów i pedagogów, którzy będą odpowiedzialni za poradzenie sobie z nieprzepracowanymi emocjami, nowymi nawykami i zachowaniami (mniej rozmów, więcej agresji, zachowania impulsywne) wśród dzieci. Co w tej sytuacji może zrobić wychowawca i nauczyciel przedmiotowy? Jak powinni oni wesprzeć ucznia? Jak pomóc uczniowi przygotować się do nauki hybrydowej? Po pierwsze, warto rozmawiać i uświadomić uczniom, że w zależności od dynamiki sytuacji epidemicznej na szczeblu krajowym, powiatowym lub szkolnym, mogą pojawić się różne scenariusze związane z edukacją oraz wyjaśnić, jak będzie wyglądała praca w każdym z nich. Ważne, aby nauczyciel był przy tym opanowany, spokojny i nie przelewał własnych obaw i frustracji na uczniów. Po drugie, warto omówić różnorodne trudności, które pojawiły się w semestrze letnim poprzedniego roku szkolnego. Dobrze jest ustalić, z których platform będą korzystać nauczyciele, jakie funkcje pojawiają się w różnych programach, o czym warto pamiętać w trakcie lekcji (sygnalizowanie chęci wypowiedzi, włączanie i wyłączanie mikrofonu, pojawianie się na zajęciach na czas, wcześniejsze przygotowanie wszystkiego, co niezbędne) i jakie prawa mają dzieci (np. nie muszą włączać kamery). Warto też przypomnieć, że należy zwracać uwagę na to, jak skanujemy lub fotografujemy zadania domowe (pamiętając o tym, by obrócić fotografie i by były one odpowiednio ostre). Należy przypomnieć dzieciom, że mają prawo prosić o wsparcie, gdy nie radzą sobie ze szkołą, z zadaniami oraz z emocjami. Dobrze przypomnieć, że mogą na te tematy rozmawiać z rodzicami czy wychowawcą, a także, że rodzice mogą prosić o wydruki materiałów lub wypożyczenie książek. Jak wesprzeć dzieci w funkcjonowaniu w trakcie nauki hybrydowej? Zawsze bardzo istotny jest uważny kontakt. Gdy dziecko mało lub coraz mniej mówi, nagle przestaje pojawiać się na lekcjach lub wyłącza kamerkę internetową, gdy przestaje przesyłać zadania domowe – należy szukać kontaktu, rozmawiać i szukać przyczyny. Wśród młodzieży coraz częściej występują obecnie problemy takie jak: bezsenność i problemy ze snem, uzależnienie od urządzeń multimedialnych, obniżony nastrój, natrętne myśli czy lęki. Dodatkowo często sami rodzice nie radzą sobie z godzeniem pracy zawodowej, życia rodzinnego z sytuacją epidemiczną i pojawiają się konflikty, awantury, a nawet przemoc, co oczywiście ma ogromny wpływ na funkcjonowanie dzieci. Młodzi ludzie z rodzin z problemami oraz dotkniętych skrajną biedą często traktują szkołę jako azyl – bezpieczne miejsce, w którym mogą zjeść, odpocząć, doświadczyć pozytywnych emocji i relacji. Jak wspierać uczniów podczas zajęć wychowawczych? Temat nauki zdalnej i potencjalnego powrotu do tego trybu pracy warto podjąć podczas prowadzonych stacjonarnie zajęć wychowawczych. W pierwszych miesiącach po lockdownie warto skorzystać z przynajmniej niektórych wymienionych rozwiązań: • rozmawiać z dziećmi o tym, co im się podobało, a co nie, w trakcie nauki zdalnej, o tym, co się zmieniło na lepsze i na gorsze w Polsce, na świecie i w miejscu zamieszkania, • zadbać na nowo o integrację klasy, wprowadzić nowe rytuały, np. dzień kolorowego ubrania, wspólne jedzenie śniadania np. podczas drugiej przerwy (każdy swoje), dzień plakatu, wierszy, opowiadań, • podkreślać rolę współpracy, dbania o siebie nawzajem, przekazywania sobie zeszytów, informacji, zadań domowych, • uzgodnić, że gdy w klasie dzieje się coś trudnego, rozmawiamy o tym otwarcie – bez obrażania, krytykowania – mówimy o sytuacji, problemie, naszych emocjach, a nie o osobach (w tym kontekście warto przećwiczyć wykorzystanie tak zwanych komunikatów typu „ja”, a nie typu „ty”, • wprowadzać lodołamacze – dzieci znają się od dawna, ale przez czas pandemii tak wiele się zmieniło, że mogą na nowo o sobie opowiedzieć, • przeprowadzić lekcję (minitrening) o różnych metodach radzenia sobie ze stresem: ruch, oddychanie przeponowe, słuchanie muzyki, ćwiczenia ruchowe; dobrze także porozmawiać o tym, z jakich metod najczęściej korzystają sami uczniowie i wspomnieć, że warto próbować nowych, bo może również okażą się skuteczne, • porozmawiać z uczniami na temat radzenia sobie z trudnymi emocjami; zapytać dzieci, jakie znają metody, z których korzystają, przeprowadzić ćwiczenia dotyczące rozpoznawania w sobie i innych emocji oraz tego, jak sobie z nimi radzić samemu oraz w relacji (zawsze należy przypominać, że jeśli nas coś przerasta, warto o tym porozmawiać z kimś zaufanym i prosić o pomoc), • ćwiczyć zachowania ekologiczne i zdrowotne: dezynfekcja rąk, zdejmowanie i zakładanie maseczki tak, żeby nie dotykać powierzchni zewnętrznej, kichanie w łokieć, powitania stopami lub łokciami, wciskanie guzików w windach łokciem lub zgiętym palcem, otwierane drzwi łokciem i wiele innych, • poprosić pedagoga i psychologa szkolnego o przeprowadzenie warsztatów dotyczących: komunikacji, asertywności, tolerancji i szacunku oraz radzenia sobie z konfliktami, • zaprosić bibliotekarza, aby opowiedział o nowościach w bibliotece. Komunikaty typu „ja” i typu „ty” Komunikaty typu „ty” – to wypowiedzi, które odnoszą się do drugiej osoby. Formułując je, oceniamy drugiego człowieka, a nie jego zachowanie. Często powodują naruszenie granic terytorium psychologicznego rozmówcy. Kiedy używamy tego typu przekazów, narażamy się na to, że nasz rozmówca poczuje się zagrożony i będzie się zachowywał jak osoba zaatakowana: zdecyduje się na atak lub unik. W konsekwencji odrzuci treść komunikatu, gdyż skoncentruje się na obronie. Nawet, jeśli krytyka skierowana do rozmówcy była słuszna, to nie przyjmie on jej treści. Kilka przykładów: „Zachowujesz się głupio”, „To nieprawda, kłamiesz”, „Jesteś nieodpowiedzialny”. Komunikaty typu „ja” – wypowiedzi, które zaczynają się od „ja” i mówią o naszych odczuciach. Używamy ich, aby powiedzieć, jak na nas działają zachowanie czy słowa naszego rozmówcy, jak na nie reagujemy. Kiedy je formułujemy, pozostajemy na swoim własnym terytorium psychologicznym i traktujemy drugą osobę z szacunkiem. Jest to zatem asertywny sposób komunikacji. Kilka przykładów: „Nie czuję się słuchana (moja reakcja), kiedy bawisz się komórką w trakcie naszej rozmowy (zachowanie drugiej osoby)”, „Kiedy mówisz tak głośno, jak przed chwilą (zachowanie drugiej osoby), boję się (moja reakcja)”, „Gdy patrzysz w monitor (zachowanie drugiej osoby), czuję się ignorowana (moja reakcja)”. Natomiast jeśli lekcje wychowawcze będą przeprowadzane zdalnie, warto: • zadbać o to, by każde dziecko mogło się wypowiedzieć, • zaznaczać, że każdy z uczniów może napisać do nauczyciela, gdy sobie z czymś nie radzi, • zastanowić się, czy nie dzielić klasy na dwie mniejsze grupy (chłopcy i dziewczynki; dzieci z numerkiem od 1 do 10 i od 11 do 20), tak aby było im łatwiej rozmawiać na dany temat i wypowiedzieć się. Bibliografia: • I. Cytlak, J. Jarmużek, J. Szafran, Budowanie podmiotowości ucznia w procesach edukacyjno-wychowawczych szkoły, w: J. Kołodziejczyk, G. Mazurkiewicz (red.), Wielokontekstowy świat edukacji – dialog wokół szkoły, Kraków, 2019, s. 39–55. • J. Jarmużek, M. Majorczyk, Ćwiczenia dla lepszego myślenia. Tajemnice umysłu dziecka. Zabawy, zagadki i ćwiczenia wspierające jego potencjał, Ożarów Mazowiecki 2019. • J. Jarmużek, Kompetencje społeczne nauczyciela a jakość pracy w szkole, „Studia Edukacyjne” 2014, nr 30, s. 213–227. • J. Jarmużek, Wzmacnianie konstruktywnych zachowań u uczniów z problemami, „Niezbędnik Nauczyciela Szkoły – Sygnał” 2019, nr 10, s. 48–51.