STAN PRAWNY NA 6 PAŹDZIERNIKA 2020 Uzyskiwanie informacji o statusie społecznym ucznia Opracowała: dr Aida Piskorz, doktor nauk humanistycznych, dyrektor przedszkola publicznego, ekspert ds. awansu zawodowego nauczycieli, autorka publikacji o tematyce oświatowej. Zaktualizowała: Elżbieta Rzepecka-Roszak, dyrektor szkoły podstawowej, ekspert ds. awansu zawodowego nauczycieli Podstawa prawna: Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych (Dz.U. z 1991 r. Nr 120 poz. 526), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r., przyjęta przez Naród w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., podpisana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 lipca 1997 r. (t.j. Dz.U. z 1997 r. Nr 78 poz. 483 ze zm.), Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 910 ze zm.), Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 2277 ze zm.), Ustawa z dnia 10 maja 2018 r. o ochronie danych osobowych (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1781). Większość problemów, które pojawiają się w szkole, wynika z niewłaściwego zarządzania oraz nieznajomości przepisów prawa przez dyrektora i nauczycieli. U podstaw skutecznego zarządzania leży czytelny i jasny system wartości akceptowany przez całą społeczność szkolną. To dyrektor, wykorzystując przyjęty styl kierowania, buduje określony klimat społeczny szkoły i wyznacza strategie działania. Przekłada się to na obowiązujące w szkole normy, procedury i przyjęte standardy. Warto, aby dyrektor poświęcił uwagę na omawianie zagadnień związanych z uzyskiwaniem informacji o statusie społecznym ucznia, odpowiedzialnością za niego, odpowiednim sprawowaniem opieki i nadzoru, ze szczególnym uwzględnieniem zapewnienia bezpieczeństwa uczniom. Rozpoznawanie symptomów, które mogą pojawić się u dziecka krzywdzonego, i podjęcie dalszych działań w prawidłowy sposób wskazują, jak ogromna odpowiedzialność spoczywa zarówno na dyrektorze, jak i na nauczycielach. Brak tej świadomości w gronie pedagogicznym czy u innych pracowników szkoły, czasem rutyna lub niefrasobliwe działania, mogą być przyczyną daleko idących negatywnych skutków dla ucznia. Przeobrażenia, które dokonują się w polskiej szkole, nakładają na współczesnego dyrektora i nauczyciela nowe zadania i obowiązki. W związku z tym musi ulec zmianie dotychczasowy charakter pracy osoby zarządzającej szkołą oraz nauczycieli. Skutecznie realizowany proces dydaktyczno-wychowawczy zależy od umiejętności poznawania uczniów, środowiska, w którym przebywają, sytuacji rodzinnej, ich cech psychicznych, warunków życia, zainteresowań. Nauczycielowi ta wiedza nie tylko ułatwi pracę dydaktyczną i wychowawczą, ale także pomoże zbudować wzajemne zaufanie, przyczyni się do zrozumienia przyczyn zaistniałego stanu rzeczy, powodu wystąpienia danego zjawiska lub przebiegu jakiegoś procesu. Przy zbieraniu informacji nauczyciel musi uwzględniać różne kwestie, np. czynniki rzeczowo-ekonomiczne, atmosferę panującą w domu, podejście rodziców do dziecka, czynniki kulturowe. Nauczyciel powinien podjąć się samodzielnego konstruowania prostych i praktycznych narzędzi niezbędnych do uzyskania potrzebnych informacji. Metody poznawania uczniów Zadaniem nauczyciela jest poznawanie uczniów, którzy tworzą zespół klasowy. Istotne jest posiadanie przez nauczyciela wiedzy o istniejących między wychowankami relacjach. Dobra znajomość zespołu klasowego zwiększa skuteczność procesu dydaktycznego. Istnieją różne sposoby poznawania uczniów, np.: obserwacja i diagnoza ucznia, ankieta, wywiad, tematyczna i swobodna wypowiedź pisemna, metoda inscenizacji, analiza wytworów uczniowskich, technika niedokończonych historyjek, technika niedokończonych zdań, badania socjometryczne, dokumentacja szkolna, orzeczenie i opinia poradni. Obserwacja Obserwacja jest podstawową metodą gromadzenia informacji. Można wyróżnić obserwację luźną, polegającą na swobodnym, niezamierzonym uprzednio zbieraniu danych w trakcie różnych sytuacji, oraz pogłębioną obserwację celową, przed której podjęciem określa się cel. Warto zwrócić uwagę na wszystkie zjawiska mogące dostarczyć wyjaśnień na temat przyczyn i skutków danych zachowań. Obserwacja pedagogiczna nauczyciela jest tym cenniejsza, im lepiej potrafi on poznać wewnętrzny świat ucznia, nie wnioskując jedynie na podstawie zewnętrznych przejawów, którymi są jego zachowania. Istnieją też liczne sposoby dowiadywania się czegoś o uczniu metodą pozaobserwacyjną. Diagnozę przeprowadza się przez obserwowanie i zanotowanie/opisanie zachowań ucznia, sprawdzenie wiedzy i umiejętności oraz ocenę ich poziomu. Diagnoza pozwala wyciągnąć wnioski oraz wyznaczyć kierunki pracy z uczniem. Ankieta Nauczyciel konstruujący kwestionariusz powinien pamiętać, aby na wstępie jasno określić cel i dobrać pytania umożliwiające pozyskanie jak największej ilości informacji. Pytania powinny być sformułowane jasno i jednoznacznie. Język pytań kwestionariusza musi być dostosowany do możliwości i wieku uczniów, co pozwoli uniknąć niezrozumienia pytania. Jeśli ankieta jest zbyt długa, to ze względu na zmęczenie spada zainteresowanie jej wypełnianiem. Należy zostawiać odpowiednio dużo miejsca na odpowiedź na pytania otwarte, pamiętając, że miejsce zawsze ogranicza wypowiedź. Poza tym im młodsze dzieci, tym więcej potrzeba im miejsca nawet na prostą, krótką odpowiedź. Wywiad Wyodrębnia się następujące typy wywiadów: swobodny – nauczyciel stosuje go wówczas, gdy nie ma ścisłego planu przeprowadzenia rozmowy, spontanicznie zadaje pytania dotyczące różnych spraw, pozwala uczniowi swobodnie mówić, kierowany – nauczyciel ma przygotowane projekty pytań, które następnie zadaje uczniowi, mieszany – jest najczęściej stosowanym typem wywiadu, w którym szerokie pytania otwarte rozpoczynają omawianie danej sprawy, a dokładne pytania dotyczą związanych z nią zagadnień szczegółowych. Warto pamiętać, że wywiad spełnia dodatkowe funkcje – może rozładować napięcie ucznia, dzięki szczerej, życzliwej rozmowie może służyć poprawieniu stosunków między nim a nauczycielem, a także może być okazją do uświadomienia sobie przez ucznia własnych problemów. Wywiad nie może stresować ucznia, dlatego ważne są stworzenie odpowiedniego klimatu rozmowy oraz zbudowanie zaufania. Analiza prac uczniów Wypracowania czy autobiografie to wypowiedzi pisemne, które również służą poznawaniu uczniów. Tematy mogą dotyczyć relacji z rodzeństwem, rodzicami czy kolegami. Nauczyciel może także zaproponować uczniowi opisanie najciekawszych przeżyć, zainteresowań, ulubionych miejsc czy ważnych wydarzeń w swoim życiu. Uzyskuje wtedy wiele informacji o tym, co uczniowie uważają za istotne. Warto też pamiętać, że dzieci (zwłaszcza te młodsze) w swoich zabawach często odgrywają role osób mających duże znaczenie w ich życiu, np. rolę ojca lub matki. Tego rodzaju spontaniczne zachowania mogą być informacją o tym, co dzieje się w ich środowisku rodzinnym. Istnieje przekonanie, że na podstawie różnych wytworów można stwierdzić coś o ich twórcy. Interpretacja prac plastycznych ucznia jest bardzo trudna. Wnioski wynikające z analizy należy traktować raczej jako sygnały niż pewne informacje. Z kolei wytwory słowne, tj. listy, utwory literackie, pamiętniki, są niezwykle ciekawym materiałem. Przede wszystkim dlatego, że są wyrazem chęci, dążeń, marzeń, które są najbardziej aktualne w chwili powstania wytworu. Wiele prac osób bardzo młodych ma charakter wyraźnie kompensacyjny. Warto zwrócić uwagę na sposób ich wykonania. Może on świadczyć nie tylko o poziomie wiedzy ucznia, ale także o licznych cechach jego osobowości. Techniki niedokończonych historyjek i zdań Technika niedokończonych historyjek opiera się na założeniu, że dziecko, któremu opowie się początek pewnej historii i poprosi o dokończenie, wyjawi sprawy szczególnie ważne dla niego samego, świadczące o jego istotnych problemach. Temat takiego zadania nie powinien być zbyt wąski. Można stosować cykl takich zajęć w ciągu kilku tygodni, aby uzyskać więcej informacji np. na temat podstawowych problemów dziecka, związanych z jego kontaktami z rodziną i najbliższym otoczeniem oraz funkcjonowaniem w zespole klasowym. Z kolei technika niedokończonych zdań polega na werbalnym lub pisemnym eksponowaniu wyrazu lub fragmentu zdania, które dziecko ma rozbudować. Za pomocą samodzielnie stworzonego narzędzia badawczego nauczyciel może bezpośrednio podejmować sprawy, które chciałby zbadać. Zdania dotyczące szkolnej sytuacji mogą zaczynać się następująco: „Gdyby tylko nauczyciele …”, „Wszyscy myślą, że nasza klasa…”. Wyraz lub początek zdania muszą być tak skonstruowane, by nie nasuwała się zbyt jednoznacznie jedna określona forma uzupełniająca. Inne pomocne przykłady to: „Przyszłość to…”, „Nie lubię, gdy…”, „Moja mama…”, „Boję się…”, „Dziewczęta…”, „Wstydzę się…”. Dokładnej interpretacji uzyskanych danych mogą dokonywać jednak tylko psychologowie. Nauczyciel może je traktować jako źródło informacji o uczniach i ich myślach, a nie o przyczynach ich stanu emocjonalnego. Poza tym trzeba pamiętać, że zdania nie mogą sugerować zbyt intymnych zakończeń, np. dziecko może zakończyć rozpoczęte zdanie: „Moja mama… nie ma dla mnie czasu”. Należy bardzo uważać, by tego typu zadania nie skończyły się dla nauczyciela pretensjami rodziców lub zarzutami o zbytnią ingerencję w relacje rodzinne. Swobodna wypowiedź ustna Nauczyciel może uzyskać ważne informacje o cechach psychicznych ucznia ze swobodnych wypowiedzi na tematy, które wychowanek sam uważa za ważne. Technika ta jest bardzo pomocna w odniesieniu do uczniów klas młodszych, mających kłopoty ze sformułowaniem myśli na piśmie. Szczere wypowiedzi można uzyskać tylko wtedy, gdy uczeń rozmawia sam na sam z nauczycielem. Swobodna wypowiedź ustna może też mieć miejsce w czasie dyskusji uczniów. Tutaj również należy w sposób dyplomatyczny i taktowny rozmawiać z dziećmi, wysnuć wnioski do dalszego postępowania, porozumieć się z psychologiem lub pedagogiem i ewentualnie wtedy podjąć równie taktowną rozmowę z rodzicami. Metoda sytuacyjna W metodzie tej nauczyciel podaje przykład jakiejś sytuacji i prowokuje dyskusję na temat różnych możliwości reagowania. Sytuację tę można przedstawić w różny sposób, np. za pomocą filmu, opowiadania bądź też fragmentu książki, czasopisma. Nauczyciel wspólnie z uczniami omawia podjęte decyzje i ich konsekwencje. Dzięki zastosowaniu tej metody można uzyskać informacje o samych uczniach, o tym, jak dzieci postrzegają siebie wzajemnie, o stosunkach w zespole, sposobach porozumiewania się, uznawanych wartościach moralnych, umiejętności wyrażania własnych myśli. Inne metody pozyskiwania informacji Anonimowa skrzynka pytań jest formą kontaktu, dzięki której rodzice mogą swobodnie opisać problem, z którym się zmagają, wyrażać swoje opinie na trudne, drażliwe tematy dotyczące sytuacji dziecka w domu czy w szkole. Skrzynka pytań przeznaczona jest zwłaszcza dla tych rodziców, którzy nie mają czasu lub odwagi na bezpośrednią rozmowę. Badania sondażowe prowadzone przez nauczycieli w formie ankiet lub wywiadów z rodzicami również stanowią cenne źródło informacji o dziecku. Środowisko pozaszkolne Rozpoznanie podejmowane przez nauczyciela w środowisku pozaszkolnym to istotny element w pozyskiwaniu informacji o statusie społecznym ucznia. Dotyczy to zachowań ucznia w czasie wolnym, spraw jego rodziny lub środowiska sąsiedzkiego. Pozwoli to nauczycielowi na zrozumienie niektórych zachowań wychowanka, opracowanie planu skuteczniejszych działań wychowawczych, podjęcie próby dokonania zmian w środowisku rodzinnym czy sąsiedzkim ucznia. Wychowawcy powinni umieć zdobywać informacje o środowisku ucznia od osób pochodzących z tego środowiska. Ważne jest również uzyskanie informacji, w jaki sposób uczeń organizuje sobie czas wolny. Informacje te można uzyskać za pomocą wywiadów z uczniami i ich rodzicami lub badań ankietowych. Dzieci wychowujące się w rodzinach dotkniętych przemocą, problemem alkoholowym, bezrobociem lub innymi formami patologii, doświadczają krzywdy. Umiejętność rozpoznawania symptomów przemocy stosowanej wobec dzieci jest niezbędna, by móc je chronić. Czasem te problemy są zauważane przypadkowo, mimowolnie, w zwykłych życiowych sytuacjach. Jaka jest rola dyrektora szkoły i nauczycieli po zauważeniu symptomów czy uzyskaniu informacji o zaniedbaniu lub przemocy w rodzinie? Dyrektor powinien przede wszystkim zapewnić swoim pracownikom wsparcie oraz odpowiednie narzędzia do pracy z uczniem potrzebującym pomocy. Konieczne jest organizowanie przez dyrektora różnego rodzaju kursów i warsztatów problemowych ukierunkowanych na kształtowanie pedagogicznych i psychologicznych umiejętności nauczycieli polegających na rozpoznawaniu symptomów zaniedbania czy przemocy. Dzięki takim umiejętnościom nauczyciele są w stanie uzyskać obraz sytuacji ucznia, ocenić informacje na jego temat, dokonać oceny zagrożenia i możliwości wsparcia ucznia. Dobrze przeprowadzona analiza sytuacji ucznia w rodzinie daje podstawy do dobrego zaplanowania pomocy. W szkole powinny być opracowane procedury na wypadek uzyskania informacji o trudnej sytuacji ucznia i jego rodziny. Każda sytuacja rodzinna wskazująca na przemoc powinna być zgłoszona na policję lub do sądu rodzinnego. Dyrektor szkoły powinien posiadać informacje o instytucjach rządowych i pozarządowych, które oferują pomoc dziecku i rodzinie. Informacja o działalności takich lokalnych organizacji pozarządowych powinna być dostępna w każdej gminie. Wymienione sposoby nie wyczerpują wszystkich możliwości gromadzenia materiałów odpowiednich do analizy, ale te właśnie są łatwo dostępne dla nauczycieli i mogą im pomóc w procesie niekończącego się poznawania ucznia podczas nauki w szkole.