STAN PRAWNY NA 2 PAŹDZIERNIKA 2020 Odpowiedzialność za pozostawienie ucznia bez opieki Opracowała: Aneta Chamczyńska-Penkala, prawnik. Zaktualizował: Marcin Majchrzak, prawnik członek Okręgowej Izby Radców Prawnych w Warszawie Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 910 ze zm.), • Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 2215), • Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1145 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz.U. z 2001 r. Nr 61 poz. 624 ze zm.). Rodzice lub prawni opiekunowie, pozostawiając dziecko w szkole, na ten czas powierzają nad nim opiekę zatrudnionym w niej nauczycielom. To do nauczycieli należy wówczas zapewnienie mu bezpieczeństwa i odpowiednich warunków do nauki. Jak wynika z treści art. 6 ust. 1 Karty nauczyciela, nauczyciel jest zobowiązany do rzetelnej realizacji zadań związanych z powierzonym mu stanowiskiem oraz podstawowymi funkcjami szkoły: dydaktyczną, wychowawczą i opiekuńczą, w tym zadań związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę. Regulacje w tym zakresie zawarte są również w Prawie oświatowym. Stanowią one, że nauczyciel i dyrektor szkoły mają obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa uczniom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę, w tym bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki. Może się zdarzyć, że nauczyciel będzie musiał opuścić salę lekcyjną. W tej sytuacji jest zmuszony zapewnić uczniom opiekę innego pedagoga. Naruszenie powyższego obowiązku może skutkować powstaniem odpowiedzialności dyscyplinarnej, cywilnej lub karnej. By wyeliminować niepotrzebne zagrożenia, szkoła może opracować określone zasady postępowania w takich sytuacjach i zawrzeć je w odpowiednim dokumencie wydanym przez dyrektora szkoły. Odpowiedzialność dyscyplinarna Zgodnie z przepisami Karty nauczyciela nauczyciel ponosi odpowiedzialność dyscyplinarną za uchybienie godności zawodu nauczyciela lub niedopełnienie obowiązków wskazanych w KN oraz za uchybienia przeciwko porządkowi pracy. Art.76 przewiduje kary za dokonane przewinienia, takie jak: • nagana z ostrzeżeniem, • zwolnienie z pracy, • zwolnienie z pracy z zakazem przyjmowania ukaranego do pracy w zawodzie nauczycielskim w okresie trzech lat od ukarania, • wydalenie z zawodu nauczycielskiego (kara równoznaczna z zakazem przyjęcia nauczyciela do pracy w zawodzie). Kary dyscyplinarne wymierzane są przez komisję dyscyplinarną. Odpis prawomocnego orzeczenia wraz z uzasadnieniem włącza się do akt osobowych nauczyciela. Nauczycielowi przysługuje odwołanie od prawomocnego orzeczenia komisji dyscyplinarnej do właściwego sądu apelacyjnego – sądu pracy i ubezpieczeń społecznych – w nieprzekraczalnym terminie 14 dni od dnia doręczenia orzeczenia wraz z uzasadnieniem. Od orzeczenia sądu apelacyjnego kasacja nie przysługuje. Nauczyciel może też zostać zawieszony w pełnieniu obowiązków służbowych, w szczególności w następujących przypadkach (art. 85t) • jeżeli wszczęto przeciwko niemu postępowanie karne lub złożono wniosek o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego, • jeżeli ze względu na powagę i wiarygodność wysuniętych zarzutów celowe jest odsunięcie nauczyciela od wykonywania obowiązków w szkole, • w razie jego tymczasowego aresztowania lub w razie pozbawienia go wolności w związku z postępowaniem karnym. Zawieszenie w pełnieniu obowiązków nie może trwać dłużej niż sześć miesięcy, chyba że przeciwko nauczycielowi lub dyrektorowi szkoły toczy się jeszcze postępowanie karne lub postępowanie dyscyplinarne, w związku z którym nastąpiło zawieszenie. Odpowiedzialność cywilna Nauczyciel może ponosić również odpowiedzialność cywilną na zasadzie winy, w tym winy w nadzorze, określoną w art. 415 i art. 427 Kodeksu cywilnego, oraz odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez podwładnego (art. 417 i art. 430 Kodeksu cywilnego). Warunkiem sine qua non jest wykazanie winy konkretnej osoby. Przepis art. 427 przewiduje, że osoba, która z mocy ustawy lub umowy jest zobowiązana do nadzoru nad osobą, której z powodu wieku winy poczytać nie można, zobowiązana jest do naprawienia szkody wyrządzonej przez tę osobę, chyba że wypełniła obowiązek nadzoru albo szkoda powstałaby także przy starannym wykonywaniu nadzoru. Wobec tego, aby nauczyciel mógł zostać pociągnięty do odpowiedzialności na podstawie wyżej wspomnianego przepisu, niezbędne jest kumulatywne wykazanie winy osoby sprawującej nadzór oraz wykazanie konkretnego zaniedbania w zakresie sprawowanego nadzoru, który musi być w związku przyczynowym z wyrządzoną szkodą. Z kolei art. 430 Kodeksu cywilnego przewiduje, że osoba, która na własny rachunek powierza wykonanie czynności osobie, która przy wykonywaniu tej czynności podlega jej kierownictwu i ma obowiązek stosować się do jej wskazówek, jest odpowiedzialna za szkodę wyrządzoną z winy tej osoby przy wykonywaniu powierzonej jej czynności. Pomimo tego, że wyżej jest mowa o odpowiedzialności nauczyciela, należy wskazać, że nauczyciel nie ponosi odpowiedzialności bezpośrednio wobec ucznia. Taką odpowiedzialność ponosi kierownictwo szkoły, jeżeli pedagog podejmuje czynności przez nią zlecone. Takie stanowisko zostało zawarte w Wyroku Sądu Najwyższego z dnia 3 stycznia 1974 r. (II CR 643/73, publ. OSP z 1974 r. Nr 10 poz. 202), w którym wskazano, że „obowiązek sprawowania opieki i nadzoru oraz zapewnienia bezpieczeństwa ze strony szkoły dotyczy tylko uczniów powierzonych funkcjonariuszom szkoły lub szkole jako całości. Obowiązek ten zachodzi więc w sytuacji, gdy uczniowie danej szkoły pozostają w dyspozycji nauczycieli lub administracji szkolnej, podczas lekcji, przerw międzylekcyjnych i innych zajęć zleconych przez szkołę”. Odpowiedzialność na podstawie Kodeksu pracy Nauczyciel ponosi odpowiedzialność na podstawie przepisów Kodeksu pracy tylko wtedy, gdy jego pracodawca naprawił szkodę wyrządzoną uczniowi na skutek niewłaściwego postępowania nauczyciela. Wówczas pracodawca na podstawie art. 114–119 Kodeksu pracy ma prawo do roszczenia regresowego wobec konkretnego nauczyciela. Pracodawca wzywa pisemnie nauczyciela do naprawienia szkody w określonej wysokości i określonym terminie, a jeżeli okaże się to bezskuteczne, pracodawca może dochodzić swoich roszczeń na drodze postępowania cywilnego zainicjowanego złożeniem pozwu o zapłatę w sądzie rejonowym właściwym miejscowo z uwagi na miejsce zamieszkania dłużnika. Należy pamiętać, że granicą odpowiedzialności materialnej nauczyciela jest rzeczywista szkoda. Nauczyciel nie może więc być zobowiązany do naprawienia szkody w wysokości wyższej niż szkoda określona kwotowo przez pokrzywdzonego. Odpowiedzialność karna nauczyciela Nauczyciel może zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej tylko wtedy, kiedy szkoda wyrządzona uczniowi wynika z winy umyślnej nauczyciela. Jest to odpowiedzialność konkretnej osoby fizycznej. Konieczne jest jednak wykazanie, że zachowanie nauczyciela wyczerpało znamiona czynu zabronionego określonego w Kodeksie karnym. Wobec tego jeśli nauczyciel opuści salę lekcyjną podczas zajęć lekcyjnych, może mieć miejsce sytuacja, która narazi uczniów na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, np. wskutek działania substancji wykorzystywanych podczas doświadczeń chemicznych czy fizycznych. W takim przypadku nauczyciel może ponieść odpowiedzialność na podstawie art. 160 § 2 Kodeksu karnego. Konieczne jest jedynie udowodnienie samego narażenia – a więc możliwości zaistnienia zdarzenia polegającego na wywołaniu bezpośredniego niebezpieczeństwa. Jeżeli natomiast uczeń dozna uszczerbku na zdrowiu, wówczas na podstawie art. 46 Kodeksu karnego przysługuje mu prawo do złożenia wniosku o naprawienie szkody w całości lub części lub też zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Odszkodowanie dla ucznia Jeżeli uczeń podczas nieobecności nauczyciela odniesie obrażenia i zostanie ustalony związek przyczynowo-skutkowy między zachowaniem nauczyciela a uszczerbkiem na zdrowiu ucznia, wówczas rodzic lub prawny opiekun może domagać się odszkodowania przewidzianego w przepisach prawa cywilnego (art. 444–447 Kodeksu cywilnego). Takie żądanie może dotyczyć: • zwrotu kosztów wynikających z uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, • renty, w przypadku gdy uczeń utracił całkowicie lub częściowo zdolność do pracy zarobkowej albo jeżeli zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na przyszłość, • zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, • zwrotu kosztów leczenia i pogrzebu temu, kto je poniósł, jeżeli wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia nastąpiła śmierć poszkodowanego. Przy orzekaniu wysokości zadośćuczynienia sąd bierze pod uwagę w szczególności rodzaj obrażeń i rozmiar związanych z nimi cierpień fizycznych i psychicznych, stopień kalectwa, poczucie nieprzydatności czy konieczność korzystania ze wsparcia bliskich, a także ewentualne przyczynienie się samego pokrzywdzonego.