STAN PRAWNY NA 2 PAŹDZIERNIKA 2020 Zatrudnianie i zwalnianie niepełnosprawnego nauczyciela Opracował: Roman Lorens, konsultant ds. organizacji i zarządzania oświatą, ekspert ds. awansu zawodowego nauczycieli, były długoletni dyrektor szkoły, lider i koordynator doskonalenia zawodowego nauczycieli i kadry kierowniczej szkół, autor licznych artykułów z zakresu zarządzania oświatą i publikacji książkowych Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 426 ze zm.), • Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 2215), • Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1320). Osoby niepełnosprawne, w zależności od stopnia niepełnosprawności, mogą korzystać z dodatkowych uprawnień, takich jak m.in. obniżona norma czasu pracy, prawo do dodatkowego urlopu czy zwolnienie pracy na czas wykonywania badań specjalistycznych. Przywileje osób niepełnosprawnych regulują przepisy Ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych oraz przepisy z innych dziedzin prawa. Ulgi i uprawnienia zależą od stopnia niepełnosprawności i rodzaju upośledzenia sprawności. Podstawą ich przyznania jest orzeczenie ustalające stopień niepełnosprawności. Od roku szkolnego 2018/2019 nauczyciele z co najmniej umiarkowanym stopniem niepełnosprawności korzystają z obniżonego pensum, ale nie mogą mieć przydzielonych godzin ponadwymiarowych. Po spełnieniu określonych warunków mogą realizować dodatkowe godziny. Sposób obliczania zniżki pensum Zgodnie z art. 42a ust. 1a Karty nauczyciela czas pracy nauczyciela niepełnosprawnego, zaliczonego do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, dla którego maksymalny tygodniowy wymiar czasu pracy jest ustalany zgodnie z art. 15 Ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, nie może przekraczać 8 godzin na dobę i 40 godzin tygodniowo. Natomiast czas pracy osoby niepełnosprawnej zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności nie może przekraczać 7 godzin na dobę i 35 godzin tygodniowo. Osoba niepełnosprawna nie może być zatrudniona w porze nocnej i w godzinach nadliczbowych. W sytuacji, w której nauczyciel ze znacznym lub umiarkowanym stopniem niepełnosprawności skorzysta z uprawnienia wynikającego z art. 16 ust. 1 pkt 2 Ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych – tzn. na jego wniosek lekarz przeprowadzający badania profilaktyczne pracowników lub w razie jego braku lekarz sprawujący opiekę nad tą osobą wyrazi zgodę na wyłączenie stosowania wobec tego nauczyciela cytowanego art. 15 ww. Ustawy – nauczyciel będzie podlegał przepisom dotyczącym czasu pracy nauczycieli określonym w art. 42 KN. Wówczas dyrektor szkoły będzie mógł mu przydzielać godziny ponadwymiarowe w wymiarze określonym w art. 35 tej Ustawy. Ważne! Koszty badania, o którym mowa w art. 16 Ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, pokrywa pracodawca. Należy zauważyć, że zgodnie z Wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 3 sierpnia 2016 r. (I PK 168/15) warunkiem koniecznym odstąpienia od norm wynikających z art. 15 Ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych jest wniosek osoby zainteresowanej pozostającej w dniu składania wniosku w zatrudnieniu. Osoba ta nie może wystąpić o taką zgodę jeszcze przed podjęciem zatrudnienia – zapobiega to sytuacji, w której pracodawca uzależnia zatrudnienie osoby niepełnosprawnej od uzyskania zgody lekarza, obawiając się konieczności stosowania skróconych norm czasu pracy. Wyłączenie stosowania art. 15 ww. Ustawy do zatrudnionej osoby niepełnosprawnej jest skuteczne od chwili doręczenia pracodawcy zgody lekarza. Nie jest natomiast wystarczające samo oświadczenie pracownika niepełnosprawnego, że dysponuje takim zaświadczeniem. Konieczne są przedstawienie pracodawcy takiego zaświadczenia lekarskiego oraz złożenie przez pracownika wniosku o zastosowanie zwykłych norm czasu pracy (8 godzin dziennie i 40 godzin tygodniowo). Ważne! Na mocy art. 18 ww. Ustawy stosowanie norm czasu pracy w przypadku osoby posiadającej znaczny lub umiarkowany stopień niepełnosprawności nie powoduje obniżenia wysokości wynagrodzenia wypłacanego w stałej miesięcznej wysokości. Godzinowe stawki wynagrodzenia zasadniczego odpowiadające osobistemu zaszeregowaniu lub zaszeregowaniu wykonywanej pracy, przy przejściu na normy czasu pracy, ulegają podwyższeniu w stosunku, w jakim pozostaje dotychczasowy wymiar czasu pracy, do tych norm. Regulacje te są spójne z przepisem art. 42a ust. 2 KN, na podstawie którego obniżenie tygodniowego obowiązkowego wymiaru zajęć nie może spowodować zmniejszenia wynagrodzenia oraz ograniczenia innych uprawnień nauczyciela. W praktyce dyrektor szkoły jest zobligowany do obniżenia czasu pracy każdego pracownika posiadającego umiarkowany lub znaczny stopień niepełnosprawności. W przypadku nauczycieli dyrektor obniża pensum nauczyciela proporcjonalnie do obniżonego czasu pracy. Doprecyzowanie tej kwestii jest zgodne z interesami nauczycieli. Jednocześnie nauczyciel ze znacznym lub umiarkowanym stopniem niepełnosprawności może pracować w pełnym wymiarze czasu pracy, w tym realizować godziny ponadwymiarowe, o ile lekarz wyda stosowane zaświadczenie. Ważne! Zasadą jest, że czas pracy nauczyciela z orzeczeniem o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności, który jest zatrudniony na pełen etat, nie może przekraczać 7 godzin na dobę i 35 godzin tygodniowo, a nauczyciel korzysta ze zniżki pensum. W porównaniu do 40-godzinnego tygodnia pracy (art. 42 ust. 1 KN), norma czasu pracy jest obniżona o 1/8 (7/8 × 40 h = 35 h). W związku z tym również o 1/8 ulega obniżeniu wymiar pensum nauczycieli z orzeczeniami o niepełnosprawności. Z obniżenia normy czasu pracy oraz zniżki pensum nie korzysta natomiast nauczyciel, który posiada orzeczenie o lekkim stopniu niepełnosprawności. Taki nauczyciel, w zależności od zajmowanego stanowiska, na pełnym etacie ma do przepracowania tygodniowo 40 godzin, w tym realizuje pensum w wymiarze określonym w tabeli z art. 42 ust. 3 KN albo ustalonym przez organ prowadzący dla specjalistów na podstawie art. 42 ust. 7 pkt 3 lit. b KN na poziomie nie wyższym niż 22 godziny, czyli w takiej samej liczbie godzin, co pełnosprawni nauczyciele. Godziny ponadwymiarowe Nauczycielowi korzystającemu z obniżonego tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć nie przydziela się godzin ponadwymiarowych (art. 42a ust. 3 KN). W związku z tym nauczyciel z umiarkowanym lub znacznym stopniem niepełnosprawności, który korzysta z zagwarantowanego przez ustawodawcę przywileju wypracowywania mniejszej liczby godzin, nie może liczyć na dodatkowo płatne godziny (art. 35 ust. 3 KN). Jeśli złoży wniosek o ich przydzielenie, sama gotowość do świadczenia pracy jest niewystarczająca do podjęcia przez dyrektora decyzji o dodatkowych zajęciach. Godzin ponadwymiarowych nie przydziela się również nauczycielom z lekkim stopniem niepełnosprawności, choć okoliczność ta nie wynika wprost z regulacji KN. Orzeczenie o niepełnosprawności a obowiązek pełnienia dyżurów na przerwach międzylekcyjnych Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych nadaje osobom, którym przyznano stopień niepełnosprawności, szereg uprawnień. Największym zakresem prerogatyw dysponują osoby zaliczane do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności (obniżenie dobowej i tygodniowej normy czasu pracy, dodatkowy urlop wypoczynkowy, udzielanie zwolnień od pracy). Żaden jednak przepis prawa nie przyznaje nauczycielom posiadającym orzeczenie o stopniu niepełnosprawności zwolnienia z obowiązku pełnienia dyżurów w czasie przerw między zajęciami dydaktycznymi. Należy uznać, że na nauczycielu, wobec którego wydano decyzję o przyznaniu stopnia niepełnosprawności, ciąży obowiązek pełnienia dyżurów. Zatem nauczyciel posiadający orzeczenie o stopniu niepełnosprawności obowiązany jest pełnić dyżur na przerwach między lekcjami i żaden przepis prawa nie zwalnia go z tego obowiązku. Ważne! Jeżeli nauczyciel posiadający orzeczenie o stopniu niepełnosprawności przedstawi zaświadczenie od lekarza, że nie może pełnić dyżurów w przerwie między zajęciami dydaktycznymi, dyrektor może nie dopuścić go do pracy. Stosownie bowiem do art. 229 § 4 Kodeksu pracy pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku w warunkach pracy opisanych w skierowaniu na badania lekarskie. W praktyce oznacza to możliwość niedopuszczenia nauczyciela do pracy z uwagi na stan zdrowia i stanowi podstawę rozwiązania z nim stosunku pracy w trybie art. 23 ust. 1 pkt 3 Karty nauczyciela. Przyjmuje się bowiem, że przeciwwskazanie lekarskie do wykonywania choćby jednego obowiązku należącego do zakresu czynności na zajmowanym stanowisku pracy uzasadnia wypowiedzenie umowy o pracę (zob. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1999 r., I PKN 469/99). Zwolnienie od pracy pracownika niepełnosprawnego w celu wykonania badań Każdy pracownik o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności ma prawo do zwolnienia od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia w celu wykonania badań specjalistycznych, zabiegów leczniczych lub usprawniających, a także w celu uzyskania zaopatrzenia ortopedycznego lub jego naprawy, jeżeli czynności te nie mogą być wykonane poza godzinami pracy. Zwolnienie, w zależności od okoliczności, może obejmować cały dzień lub jego część. Pracownik zachowuje za ten czas prawo do wynagrodzenia, które oblicza się jak ekwiwalent pieniężny za urlop wypoczynkowy. Pracodawca ma zatem obowiązek udzielić takiego zwolnienia, gdy pracownik nie może wykonać badań, zabiegów lub uzyskać zaopatrzenia ortopedycznego oraz dokonać jego naprawy poza godzinami pracy. Pracodawca może natomiast żądać, aby pracownik udokumentował konieczność wykonania badań w trakcie pracy, przedstawiając np. dokument, z którego wynika, że badania takie są przeprowadzane w określonych dniach i godzinach. Pracodawca powinien przy tym zminimalizować ilość przetwarzanych danych osobowych pracowników do niezbędnego minimum. Wobec tego np. żądanie kopii dokumentów, w których znajdują się potencjalne dane wrażliwe, jest nieuzasadnione. Nie ma jednak przeszkód, aby pracodawca zażądał od pracownika oświadczenia, że zwolnienie wykorzystuje na przeprowadzenie badań, oraz wymagał przedstawienia stosownych dokumentów (np. skierowania, zaświadczenia lekarza lub placówki medycznej, z których wynika, że badania te nie mogą być wykonane poza godzinami pracy) do wglądu. Przepisy prawa nie wskazują jednoznacznie, w jaki sposób powinno zostać udzielone zwolnienie na czas badań – ustalenie tych kwestii należy do pracodawcy. Pracownik jednak powinien uprzedzić pracodawcę o przyczynie i przewidywanym okresie nieobecności w pracy, jeżeli przyczyna tej nieobecności jest z góry wiadoma lub możliwa do przewidzenia w sposób przyjęty u danego pracodawcy. Nie jest wymagana szczególna forma, w której pracownik ma wnioskować o udzielenie zwolnienia. Jest to zależne od tego, jaka praktyka została przyjęta u danego pracodawcy w związku z udzieleniem zwolnień od pracy oraz zgłaszania nieobecności przez pracowników. Ważne! Zwolnienie takie powinno być udzielone pracownikowi zawsze, gdy spełnia przesłanki do jego uzyskania, przepisy bowiem nie określają maksymalnego wymiaru dni w ciągu roku, w których pracownik może uzyskać zwolnienie w związku z przeprowadzaniem badań lub uczestnictwem w zabiegach leczniczych. Zwolnienie od pracy na turnus rehabilitacyjny Zwolnienia w celu uczestnictwa w turnusie rehabilitacyjnym udziela się na wniosek lekarza, pod którego opieką znajduje się osoba niepełnosprawna. Natomiast podstawą wypłaty wynagrodzenia za czas zwolnienia jest przedłożony pracodawcy dokument, który potwierdza pobyt na turnusie, wystawiony przez organizatora turnusu. Pracownik zaliczony do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności ma prawo do zwolnienia od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia w wymiarze do 21 dni roboczych w celu uczestniczenia w turnusie rehabilitacyjnym, nie częściej niż raz w roku, na wniosek lekarza, pod którego opieką się znajduje. Wniosek lekarza określa rodzaj turnusu i czas jego trwania. Skierowanie na turnus rehabilitacyjny osoba o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności przedstawia pracodawcy w takim terminie, który umożliwi zapewnienie normalnego toku pracy w zakładzie. Podstawą wypłaty wynagrodzenia za czas zwolnienia jest przedłożony pracodawcy dokument, który potwierdza pobyt na turnusie, wystawiony przez organizatora turnusu. Rozwiązanie stosunku pracy z niepełnosprawnym nauczycielem Przepisy nie przyznają niepełnosprawnym pracownikom specjalnej ochrony przed zwolnieniem. Nie ma przeszkód, aby zwolnić nauczyciela, gdy nie ma dla niego godzin dydaktycznych. Zgodnie z art. 20 ust. 1 pkt 2 KN dyrektor szkoły w razie częściowej likwidacji szkoły albo w razie zmian organizacyjnych powodujących zmniejszenie liczby oddziałów w szkole lub zmian planu nauczania uniemożliwiających dalsze zatrudnianie nauczyciela w pełnym wymiarze zajęć rozwiązuje z nim stosunek pracy lub, na wniosek nauczyciela, przenosi go w stan nieczynny. O zamiarze wypowiedzenia nauczycielowi stosunku pracy w razie częściowej likwidacji szkoły albo w razie zmian organizacyjnych powodujących zmniejszenie liczby oddziałów w szkole lub zmian planu nauczania uniemożliwiających dalsze zatrudnianie nauczyciela w pełnym wymiarze zajęć dyrektor szkoły zawiadamia reprezentującą nauczyciela zakładową (międzyzakładową) organizację związkową, która w terminie siedmiu dni od dnia otrzymania zawiadomienia może zgłosić na piśmie dyrektorowi szkoły umotywowane zastrzeżenia. Po rozpatrzeniu stanowiska organizacji związkowej, a także w razie niezajęcia przez nią stanowiska w ustalonym terminie, dyrektor szkoły podejmuje decyzję w sprawie wypowiedzenia. Należy pamiętać, że do obowiązków dyrektora szkoły należy w takim przypadku zawiadomienie organizacji związkowej, która w terminie do siedmiu dni powinna zgłosić umotywowane zastrzeżenia. Ponadto dyrektor szkoły ma obowiązek poinformować nauczyciela o możliwości złożenia wniosku o przeniesienie w stan nieczynny. Informacja taka może być przekazana w piśmie zawierającym oświadczenie woli o wypowiedzeniu nauczycielowi stosunku pracy. Rozwiązanie stosunku pracy następuje z końcem roku szkolnego, po uprzednim trzymiesięcznym wypowiedzeniu. Ważne! Polskie sądy dopuszczają możliwość wypowiedzenia umowy z powodu długotrwałej i powtarzającej się nieobecności chorobowej pracownika, która powoduje dezorganizację w pracy. Rozwiązanie stosunku pracy z tego powodu nie naruszy zatem zasady równego traktowania, o ile będzie miało na celu walkę z absencjami w pracy, a nie szykanowanie pracownika. Istnieje więc możliwość zwolnienia pracownika niepełnosprawnego z powodu częstych nieobecności i nie stanowi to dyskryminacji pośredniej, jeżeli w odpowiedni sposób realizuje to słuszny cel walki z absencją w pracy.