Ochrona dzieci i młodzieży przed sięganiem po środki psychoaktywne Opracowała: Ilona Michałowska-Olechnowicz, certyfikowany terapeuta metody Snoezelen I stopnia, pedagog, prowadzi autorskie zajęcia terapeutyczne dla dzieci z rodzin zagrożonych wykluczeniem społecznym Młodzież często eksperymentuje z nowymi zachowaniami – nie zawsze bezpiecznymi. Z licznych badań, przeprowadzanych przez specjalistyczne ośrodki zajmujące się problematyką dziećmi i młodzieży, wynika tendencja wzrostowa zachowań ryzykownych podejmowanych przez adolescentów. Działania te niosą ze sobą wysokie ryzyko oraz negatywne skutki dla zdrowia psychicznego i fizycznego nie tylko jednostki, ale i jej otoczenia. Lista innych niepokojących i dysfunkcyjnych zachowań, które podejmują młodzi w okresie dorastania, jest bardzo długa, a do najpoważniejszych zalicza się używanie substancji psychoaktywnych (alkoholu, papierosów, narkotyków, dopalaczy). Substancje te oddziałują na ośrodkowy układ nerwowy przez bezpośredni wpływ na funkcje mózgu, czego efektem są czasowe zmiany postrzegania, nastroju, świadomości i zachowania. Jedno tego typu zachowanie może także pociągać za sobą drugie, np. odurzanie się narkotykami często wyzwala zachowania agresywne, przestępcze. Przyczyny zachowań ryzykownych Najczęstsze powody sięgania po środki psychoaktywne to: • poczucie odrzucenia, • brak akceptacji otoczenia, • przeciążenie nauką, • ciekawość, • niedostateczna wiedza na temat skutków zażywania substancji psychoaktywnych, • ucieczka od problemów rodzinnych i szkolnych, • ucieczka od nudy, monotonii, pustki, • ucieczka od samotności i lęku, • upodobnianie się do innych członków grupy, aby uzyskać ich uznanie, • chęć bycia postrzeganym jako bardziej dorosły. Najczęściej wyodrębnia się dwie podstawowe grupy przyczyn zachowań destruktywnych: • czynniki biologiczne, m.in.: o czynniki genetyczne (czyli zestaw genów, przekazywanych przez rodziców w momencie poczęcia), o czynniki paragenetyczne, które działają w okresie rozwoju zarodka i płodu (np. skutki urazów fizycznych, chorób, zaburzeń hormonalnych itd.), których następstwem są uszkodzenia układu nerwowego, co w konsekwencji wpływa na możliwości psychofizyczne dziecka po urodzeniu, o urazy okołoporodowe; • czynniki środowiskowe, m.in.: o rodzina, która jest pierwszym i najważniejszym środowiskiem wychowawczym dziecka, przygotowującym go do późniejszego prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie; jeśli pojawią się zaburzenia w jej funkcjonowaniu, wówczas może dojść do pojawienia się zaburzeń w zachowaniu dziecka – do najczęstszych przejawów zaburzeń w funkcjonowaniu rodziny należą: nieprawidłowe postawy rodzicielskie, zaniedbania w zakresie opieki nad dzieckiem, informacje werbalne sprzeczne z komunikatami niewerbalnymi, brak właściwej atmosfery wychowawczej (postaw, wzorów, wartości), patologia w rodzinie, o grupa rówieśnicza – w nich właśnie młodzi ludzie chcą zdobyć wysoką pozycję: młodzież, starając się zwrócić na siebie uwagę, zaczyna często zachowywać się w sposób niezgodny z normami panującymi w społeczeństwie, o szkoła – stawia przed dzieckiem coraz to nowe wymagania, dotyczące opanowania wielu informacji, dostosowania się do wymagań nauczycieli itd.; pobyt w szkole związany jest – w niektórych przypadkach – z ograniczeniem naturalnej aktywności ruchowej, ciągłą rywalizacją i kontrolą osiągnięć w nauce, przepełnieniem klas, brakiem higieny pracy umysłowej, nieprzestrzeganiem praw ucznia, brakiem indywidualizacji nauczania – wszystko to sprawia, że młodzi ludzie nie lubią szkoły, nie jest to miejsce, w którym czują się bezpiecznie, a ponadto ryzyko niedostosowania szkolnego wzrasta w przypadku dzieci z obniżonym poziomem rozwoju intelektualnego lub wybitnie uzdolnionych, dzieci z zaburzeniami dynamiki procesów nerwowych, z różnymi deficytami rozwojowymi. Teoria zachowań problemowych Na pytania, dlaczego i po co młodzi ludzie podejmują zachowania destruktywne – używanie narkotyków, dopalaczy, picie alkoholu – najpełniej odpowiada teoria zachowań problemowych (Jessorów). Zgodnie z tą powszechnie uznawaną teorią różne zachowania problemowe mają znaczenie rozwojowe. Zachowania te są sposobami na załatwienie bardzo ważnych spraw życiowych, których młodzi nie mogą lub nie potrafią rozwiązać inaczej. Zachowania problemowe umożliwiają im wówczas: • zaspokojenie najważniejszych potrzeb psychologicznych (miłości, akceptacji, uznania, bezpieczeństwa, przynależności), • realizację ważnych celów rozwojowych (np. określenie własnej tożsamości, uzyskanie niezależności od dorosłych), • radzenie sobie z przeżywanymi trudnościami życiowymi (redukcja lęku i frustracji). Autorzy teorii zachowań problemowych skonstruowali interakcyjny model funkcjonowania człowieka, zgodnie z którym jego zachowanie jest wypadkową oddziaływania kilku grup czynników pozostających w samej jednostce (np. cechy osobowości, system przekonań, uzdolnienia) i w jej otoczeniu społecznym (np. status ekonomiczny rodziców, ich światopogląd, wsparcie rodziców, pozycja w grupie rówieśniczej). Nakładanie się tych czynników powoduje, że młodzi ludzie zachowują się zgodnie z zasadami społecznymi lub podejmują zachowania destrukcyjne. Niektóre cechy dziecka i środowiska sprzyjają powstawaniu zachowań patologicznych: takie zmienne nazywa się czynnikami ryzyka. Z kolei zmienne zwiększające odporność na działanie czynników ryzyka określa się jako czynniki ochraniające. Interwencje profilaktyczne Profilaktykę dla dzieci i młodzieży prowadzą nie tylko szkoły, ośrodki specjalistyczne, ale również poradnie psychologiczno-pedagogiczne. Profilaktyka jest często definiowana w kategoriach wspierania i rozwijania zasobów dzieci i młodzieży. Działanie to można określić jako nieustanny proces dostarczania jednostce lub grupie warunków do: • wzbogacania wiedzy i uświadomienia osobistych i grupowych możliwości, • wykorzystania osobistych potencjałów, • kreatywnego zastosowania wsparcia z zewnątrz, warunkującego nabycie umiejętności radzenia sobie ze swoimi problemami, aby zapobiec problemom psychicznym, emocjonalnym, społecznym, które mogą stać się przyczyną sięgania po różne środki psychoaktywne. Celem wszelkich interwencji profilaktycznych, ochraniających dzieci przed substancjami psychoaktywnymi, jest oddziaływanie zarówno na czynniki ryzyka, jak i na czynniki chroniące. Działania poradni Poradnie w ramach swoich zadań statutowych nie tylko przeciwdziałają zaburzeniom rozwojowym, kształtują właściwe zasady działalności edukacyjnej oraz role rodzicielskie, ale również ich działalność wiąże się z zapobieganiem negatywnym zjawiskom wśród dzieci i młodzieży, za pośrednictwem szeroko rozumianych programów profilaktycznych. W ramach działań ochraniających poradnie powinny realizować różne programy profilaktyki uzależnień (autorskie oraz proponowane przez MEN). Podczas zajęć, warsztatów, pogadanek, prelekcji pracownicy poradni mogą propagować formy zdrowego stylu życia, realizować działania odpowiadające na konkretne wydarzenia związane z użyciem substancji psychoaktywnych, w których uczestniczyli uczniowie. Tego typu działania mają prowadzić do: • wzajemnego poznania się młodzieży, • budowanie adekwatnej samooceny, • uświadomienia młodym ludziom zdrowotnych, psychologicznych i społecznych konsekwencji stosowania środków psychoaktywnych, • rozwoju umiejętności radzenia sobie z emocjami, • rozwoju kompetencji interpersonalnych. Poziomy i strategie podejmowanej profilaktyki Podejmując działania profilaktyczne (ochraniające), należy pamiętać o doborze właściwych strategii do zdiagnozowanego stopnia ryzyka i stanu nasilenia negatywnego zachowania czy zjawiska. W populacji dzieci i młodzieży znajdują się osoby w różnym stopniu narażone na dysfunkcje, w związku z czym można wyodrębnić trzy stopnie zagrożenia: • grupa niskiego ryzyka – to grupa osób, która nie podejmuje zachowań ryzykownych (przed inicjacją środków psychoaktywnych), • grupa podwyższonego ryzyka – to grupa osób po inicjacji minimum jednego ze środków psychoaktywnych; ponadto są to osoby, u których można zaobserwować liczne czynniki ryzyka, • grupa wysokiego ryzyka – grupa osób z głęboko utrwalonymi zachowaniami ryzykownymi. Wśród dzieci i młodzieży szkolnej nadal najliczniejsza jest grupa niskiego ryzyka, zwłaszcza w szkołach podstawowych. Dopiero po wejściu w okres dojrzewania wzrasta liczebność grupy podwyższonego ryzyka. Działania profilaktyczne W tradycyjnym ujęciu działania profilaktyczne prowadzone są na trzech poziomach, odpowiednio do stopnia zagrożenia, poradnie koncentrują się głównie na profilaktyce pierwszo- i drugorzędowej: • profilaktyka pierwszorzędowa – mająca na celu promocję zdrowego stylu życia oraz opóźnienie wieku inicjacji, skierowana do młodzieży, bez diagnozowania konkretnych problemów, głównym terenem działań jest szkoła, • profilaktyka drugorzędowa – adresowana do grupy podwyższonego ryzyka; to działania mające ujawnić osoby mogące wejść w uzależnienie oraz udzielenie im pomocy w redukcji niniejszego ryzyka; może być realizowana poprzez poradnictwo rodzinne, indywidualne lub socjoterapeutyczne, • profilaktyka trzeciorzędowa – adresowana do grupy najwyższego ryzyka, ma na celu przeciwdziałanie pogłębianiu się procesu chorobowego i degradacji społecznej oraz umożliwienie powrotu do normalnego życia w społeczeństwie; głównie chodzi tu o leczenie i rehabilitację. Pomocne strategie profilaktyczne: • strategie informacyjne, których celem jest dostarczenie informacji na temat skutków podejmowania zachowań ryzykownych, • strategie edukacyjne, których celem jest pomoc w rozwijaniu istotnych umiejętności psychologicznych i społecznych, które umożliwią młodym ludziom zaspokojenie najważniejszych potrzeb w sposób akceptowany społecznie, • strategie działań alternatywnych, których celem jest pomoc w zaspokojeniu ważnych potrzeb oraz osiąganie satysfakcji poprzez stwarzanie możliwości zaangażowania się w pozytywną działalność, np. sport, rozwój artystyczny, wolontariat, • strategie interwencyjne, których celem jest pomoc młodzieży mającej trudności w identyfikowaniu i rozwiązywaniu problemu oraz wspieranie w sytuacji kryzysowej, • strategie zmniejszania szkód, stosowane w profilaktyce trzeciorzędowej. Strategie informacyjne, edukacyjne i alternatywne stosowane są na wszystkich trzech poziomach profilaktyki. Strategie interwencyjne jako działanie zindywidualizowane stosuje się dla poziomu drugiego i trzeciego. Dla wzmocnienia efektywności działań profilaktycznych łączy się dwie pierwsze strategie, tworząc programy informacyjno- -edukacyjne. Nowoczesna profilaktyka Obecnie coraz częściej instytucje, stosujące profilaktykę uzależnień, wykorzystują nowoczesny podział profilaktyki zaproponowany przez Amerykański Instytut Medycyny. Zostały one zbudowane na podstawie oceny indywidualnego ryzyka powstania problemów zdrowotnych i ujęte jako elementy profilaktyki w ochronie zdrowia. Poniżej prezentujemy ich opis: • profilaktyka uniwersalna – to działania kierowane do szerokiej populacji, zwykle dotyczące opóźnienia inicjacji substancji psychoaktywnych, zredukowania lub wyeliminowania czynników ryzyka sprzyjających rozwojowi nałogów, • profilaktyka selektywna – jest ukierunkowana na grupę zwiększonego ryzyka; działania z tego obszaru mają charakter uprzedzający, a nie naprawczy; interwencje w tym obszarze są długoterminowe i wymagają aktywności odbiorców, • profilaktyka wskazująca – obejmuje działania podejmowane wobec dzieci i młodzieży z grupy wysokiego ryzyka, które wymagają podejścia interwencyjnego i terapeutycznego, przejawiają pierwsze symptomy dysfunkcji, ale nie wymagają jeszcze leczenia. Aby zmniejszyć ryzyko pojawienia się niepożądanych zachowań u młodzieży, poradnie proponują objęcie działaniami profilaktycznymi również rodziców, opiekunów, organizując dla nich warsztaty czy spotkania otwarte. Zwiększanie kompetencji rodziców w ich roli wychowawczej poprzez dostarczanie wiedzy na temat prawidłowości rozwojowych i głównych problemów pojawiających się na różnych szczeblach rozwoju, umożliwia uniknięcie błędów wychowawczych, które mogłyby skutkować zachowaniami destruktywnymi, obserwowanymi u ich dzieci. Podobne założenia przyjmują specjaliści z poradni wobec nauczycieli, wychowawców, organizując dla nich warsztaty, spotkania czy rady szkoleniowe. Wzrost wiedzy i kompetencji nauczyciela prowadzi bowiem do poprawy komunikacji z dzieckiem, wzmocnienia więzi emocjonalnej, co może być czynnikiem ochraniającym. Podsumowanie Młodzi ludzie niejednokrotnie nie potrafią sobie poradzić z emocjami w społecznie akceptowalny sposób, często z tego powodu podejmują np. zachowania ryzykowne. Są one zazwyczaj próbą przystosowania się do życia pełnego stresów, lęków, wymagań. Dlatego działania ochraniające prowadzone przez poradnie, szkoły czy też inne instytucje, służą wypracowaniu takich wzorców zachowań, przekonań, umiejętności u dzieci i młodzieży, które umożliwią im pozytywne funkcjonowanie w dorosłym życiu. Wszelkiego typu warsztaty, zajęcia, porady i konsultacje dla rodziców i nauczycieli powinny doskonalić ich umiejętności wychowawcze, poszerzać wiedzę o zagrożeniach współczesnego świata. Właściwa profilaktyka zwiększa bowiem szansę dzieci i młodzieży na samodzielność oraz ochrania je przed poważnymi szkodami zdrowotnymi wynikającymi z uzależnień. Bibliografia: • M.E. Andreotti, Kompendium wiedzy o profilaktyce. Nauka o profilaktyce, t. 1, Warszawa 1996. • Z.B. Gaś, Profilaktyka w szkole, Warszawa 2006. • K. Ostaszewski, Kompendium wiedzy o profilaktyce, w: Przewodnik metodyczny po programach promocji zdrowia psychicznego i profilaktyki, Warszawa 2010. • J. Szymańska, Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki. Warszawa 2012. • J. Szymańska, Współczesne tendencje w profilaktyce ryzykownych zachowań dzieci i młodzieży: ewolucja programów. „Studia nad Rodziną” 1998, nr 2/2(3). W załączniku znajdą Państwo schemat dotyczący różnic między tradycyjną a nowoczesną profilaktyką.