Inny niż zwykle powrót do szkół Opracowała: Aleksandra Batura-Mańka, psycholog, nauczyciel wychowania przedszkolnego, filolog polski, trener Sensoplastyki© pierwszego stopnia, absolwentka Psychodynamicznego Studium Psychoterapii i Socjoterapii Młodzieży We wszystkich szkołach 1 września rozległ się dźwięk dzwonka. Uczniowie powrócili do klas po wakacjach, a niektórzy z nich pierwszy raz przekroczyli ich próg. Jednak w tym roku rozpoczęcie roku było inne niż zwykle, bo odbyło się w cieniu epidemii. Ta z kolei jeszcze na początku marca była dla wszystkich zaskoczeniem, tak jak nauczanie zdalne było nowością dla uczniów, rodziców i nauczycieli. Po kilku miesiącach takiego funkcjonowania wszystkie trzy grupy jednoznacznie stwierdziły, że chciałyby powrócić do nauczania tradycyjnego, którego istotę stanowi bezpośredni kontakt nauczyciela z uczniem. Dzieci zatęskniły za szkołą i kolegami, a nauczyciele przeciążeni pracą, też dostrzegli walory nauczania w placówkach. Powrót jednak oznaczał zmaganie się nie tylko z procedurami i przestrzeganiem zasad higieny i bezpieczeństwa. To także czas, gdy należy zwrócić szczególną uwagę na uczniów, którzy ze względu na aktualną sytuację epidemiczną mogą zacząć przejawiać różnego rodzaju trudności emocjonalne i motywacyjne. Trudności emocjonalne po powrocie do szkół Epidemia COVID-19 wywołała silne emocje, w tym lęk i strach o życie i zdrowie nie tylko własne, ale i najbliższych. Można stwierdzić, że mamy do czynienia z sytuacją kryzysową. Przez prawie pół roku uczniowie dostosowywali się do nowej rzeczywistości (nauki zdalnej, braku bezpośredniego kontaktu z rówieśnikami oraz radzeniem sobie z lękiem przed zarażeniem). Po częściowym przepracowaniu tych trudności niemal wszyscy wrócili do szkół, by zmierzyć się z nauczaniem tradycyjnym w okresie trwania stanu epidemii w Polsce. Na samopoczucie ucznia, wystąpienie u niego ewentualnych trudności emocjonalno- -motywacyjnych i sposób, w jaki poradzi on sobie w sytuacji kryzysowej – duży wpływ będą miały jego własne cechy osobowościowe, warunki rodzinne i społeczne. Faktem jest, że dzieci różnią się między sobą w tych trzech aspektach, dlatego również wystąpienie wspomnianych trudności może być odmienne u każdego z nich. Dla części dzieci powrót do szkoły i stacjonarnego trybu nauki nie wywoła żadnych problemów. U innych może wystąpić kryzys, czy też pojawić się różnego rodzaju trudności emocjonalne. Narażone na nie są przede wszystkim najmłodsze dzieci, gdyż nie mają jeszcze w pełni wykształconych mechanizmów obronnych, a ich umiejętności radzenia sobie w trudnej sytuacji nie są jeszcze wypracowane. Przeżywają one najróżniejsze emocje w intensywniejszy sposób niż ich starsi koledzy. Jakie trudności mogą się pojawić zarówno w przypadku młodszych dzieci, jak i starszych?   Agresja i autoagresja Zagrożeniem dla edukacji w czasie pandemii może być zachwianie poczucia bezpieczeństwa u uczniów. Stan ten może doprowadzić do pojawienia się zachowań agresywnych u uczniów. Agresja fizyczna będzie przede wszystkim kierowana do osób stygmatyzowanych w związku z koronawirusem lub słabszych od agresora. Innym zagrożeniem będzie agresja słowna, jej przejawem mogą być wyzwiska. Może dojść do stygmatyzacji społecznej oraz dyskryminacji określonych dzieci w szkole. Etykietowanie może dotknąć zarówno dzieci i ich rodzin, które faktycznie zachorują na koronawirusa lub znajdą się w kwarantannie, jak i dzieci zdrowych, które będą przejawiać takie objawy jak: kaszel czy katar, a nie będzie to powiązane z wirusem. Również uczniowie innych narodowości mogą być narażeni na agresję ze strony rówieśników. Zachowania związane ze stygmatyzacją wynikają najczęściej ze strachu przed zachorowaniem na chorobę, która jest nowa i nie ma na nią lekarstwa. Poradzenie sobie z nadmiarem emocji i nadmiarem myśli może być dla ucznia tak trudne, że może dojść do aktów autoagresji. Rozładowanie napięcia emocjonalnego będzie przyjmować różną formę, m.in. samouszkodzenia ciała czy zaburzeń łaknienia. Uczeń zaczyna wówczas celowo zaniedbywać siebie i swoje podstawowe potrzeby. Podejmowanie takich działań będzie prowadziło do złagodzenia napięcia, poczucia ulgi, uzyskania kontroli nad własnym ciałem. To jasny komunikat dla otoczenia, że uczeń nie potrafi rozmawiać o swoich trudnościach. Labilność emocjonalna i izolacja Niepewna sytuacja związana z epidemią może wywołać u dziecka huśtawkę emocjonalną – od radości związanej z pójściem do szkoły i spotkaniem rówieśników, po smutek i obniżenie nastroju. Należy być wówczas bardzo uważnym, by dostrzec u dzieci tę zmienność emocji, ich różnorodność oraz gwałtowność przechodzenia z jednego stanu emocjonalnego do drugiego. W tym czasie niektóre dzieci mogą też doświadczyć izolacji społecznej. Może ona dotknąć nie tylko uczniów będących z natury nieśmiałymi, ale również tych, którzy wcześniej byli postrzegani przez otoczenie jako towarzyscy i radośni. Wówczas można dostrzec, że dziecko staje się niepewne, nie czerpie radości z kontaktu z rówieśnikami, woli wycofać się niż podjąć konkretne działanie. Wymienione wyżej zachowania mogą prowadzić do pojawienia się u ucznia obojętności na otoczenie. Lęk Wystąpienie u dzieci i młodzieży lęku przed koronawirusem jest całkiem normalne – to podstawowa reakcja na coś nieznanego, zwłaszcza jeśli chodzi o sytuacje, które są nietypowe, niejednoznaczne i związane ze zdrowiem. Lęk to nie tylko samo uczucie strachu, ale również szereg objawów o charakterze somatycznym, m.in. zaburzenia snu, łaknienia, bóle głowy, brzucha, trudności z oddychaniem, drżenie rąk. Uczeń pod wpływem permanentnego strachu może szybciej odczuwać zmęczenie, dekoncentrować się, mieć problemy z pamięcią lub logicznym myśleniem. Dziecko może w takiej sytuacji odmówić chodzenia do szkoły, wymyślać różne wymówki, by do szkoły nie pójść. Strach przed wirusem może przybrać postać strachu przed szkołą i przybrać formę fobii szkolnej (nerwicy szkolnej, skolionofobii). Uczeń będzie wówczas czuł się bezpieczny w domu, a szkoła będzie stanowić dla niego źródło potencjalnego zakażenia. Trudności adaptacyjne Problemy z adaptacją mogą wystąpić przede wszystkim u dzieci, które pierwszy raz idą do szkoły. To właśnie pierwszoklasiści będą narażeni bardziej niż zwykle na zaburzenia związane z niepomyślną adaptacją szkolną. Można stwierdzić, że te dzieci będą miały podwójny bagaż do udźwignięcia: z jednej strony znajdą się w nowym miejscu, z nowymi dziećmi i nauczycielami, jak również nowymi wymaganiami stawianymi im przez szkołę, a z drugiej będą obciążone psychicznie sytuacją związaną z koronawirusem, a tej do końca nie rozumieją i/lub się jej boją. Trzeba podkreślić, że jeśli dojdzie do sytuacji, w której placówka zostanie zamknięta i przejdzie na nauczanie zdalne, może się to okazać niekorzystne dla pierwszoklasistów. Dzieci nie będą mogły przepracować i przeżyć wielu sytuacji szkolnych, które są niezbędne do kształtowania się ich postawy edukacyjnej. To z pewnością może wpłynąć na ich dalsze przystosowanie się do szkoły i postrzeganie siebie w roli ucznia. Brak motywacji do nauki a oczekiwania Trudności motywacyjne, które mogą wystąpić po powrocie do szkoły, mogą być związane z niepewnością, problemami z odnalezieniem się w nowej sytuacji. Wielu uczniów będzie poddawać w wątpliwość sens uczenia się w momencie, kiedy każdy dzień jest niewiadomą i niesie ze sobą potencjalne zarażenie wirusem lub widmo zamknięcia placówki. Trudność ta w większej mierze dotyczy uczniów starszych niż młodszych. Wynika to z większej świadomości obecnej sytuacji. Młodsze dzieci nie do końca zdają sobie sprawę z długofalowych konsekwencji związanych z epidemią. Brak motywacji do nauki wiąże się również z brakiem konkretnego celu. Zazwyczaj w nauczaniu celem zewnętrznym dla ucznia są dobre stopnie, a wewnętrznym – zdobycie określonej wiedzy. Nauczyciele zaś mogą czuć się zobligowani do nadrobienia zaległości z uczniami, jak również powtórki materiału z okresu, gdy szkoła była zamknięta. Spowoduje to nagromadzenie starego materiału, jak i tego bieżącego, co może okazać się sporym obciążeniem i wyzwaniem dla ucznia. Nauczyciele będą oczekiwali wyników w postaci zrealizowanej podstawy programowej, a rodzice dobrych ocen. Tym bardziej, że nauka zdalna, nie ukrywajmy, spowodowała to, że wielu uczniom łatwiej było zdobyć dobre oceny i ukończyć rok szkolny z wyróżnieniem na świadectwie. Wielu rodziców będzie oczekiwało tak samo dobrych stopni u swoich dzieci jak z okresu zamknięcia szkół. A dzieciom może być trudno sprostać nadmiernym oczekiwaniom zarówno rodziców, jak i nauczycieli. Należy dodać, że grupą najbardziej narażoną na trudności związane z obciążeniem i przeładowaniem materiałem do zrealizowania będą uczniowie, którzy nie uczestniczyli w zdalnym nauczaniu z powodu braku sprzętu komputerowego lub braku dostępu do internetu. Możliwe konsekwencje wystąpienia trudności emocjonalno-motywacyjnych: • zaburzona koncentracja, uwaga, • kłopoty ze snem, brak apetytu, apatia, • przemęczenie spowodowane pragnieniem zaspokojenia potrzeb rodziców i nauczycieli związanych z nauką, • obojętność, • wykluczenie społeczne – dotyczy zwłaszcza dzieci, które będą stygmatyzowane przez koronawirusa. Jak pomóc uczniom? Co może okazać się najważniejsze i pomocne, by zapobiegać lub zminimalizować ryzyko wystąpienia trudności emocjonalno-motywacyjnych u dzieci po powrocie do szkół? Poniżej prezentujemy najważniejsze wskazówki dla nauczycieli i rodziców. Wskazówki dla nauczyciela: 1. Przekazywanie rzetelnych informacji na temat koronawirusa, które będą pochodzić ze sprawdzonych źródeł informacyjnych. 2. Objaśnianie uczniom procedur dotyczących bezpieczeństwa i higieny. Wszystkie te działania w jakimś stopniu dadzą dzieciom i młodzieży poczucie kontroli nad sytuacją, a jednocześnie zmniejszą ryzyko zachorowania na COVID-19. 3. Uczenie empatii i zwracanie uwagi dzieciom, że słowa mają znaczenie – mogą stygmatyzować, ale również komuś pomóc. 4. Współpraca z rodzicem i bycie wrażliwym na to, jakie informacje rodzic zgłasza i co mówi o swoim dziecku. Wskazówki dla rodzica: 1. Rozmawianie z dzieckiem na temat wirusa. Przede wszystkim należy poruszyć temat bezpieczeństwa związanego z uchronieniem się przed wirusem tak, by dziecko miało praktyczną wiedzę na ten temat. Warto opowiedzieć dokładnie, jak będzie w szkole i czego można się spodziewać, tak by zmniejszyć lęk dziecka przed powrotem do placówki. 2. Pozytywne kształtowanie osoby dziecka. Samoocena dziecka jest kluczowa, jeśli chodzi o radzenie sobie z różnymi napotykanymi trudnościami. To właśnie rodzice są jej głównymi twórcami. Adekwatne wsparcie emocjonalne, okazywanie miłości, pozytywne ocenianie dziecka będą istotne podczas tworzenia się jego poczucia własnej wartości. 3. Wykazywanie zainteresowania trudnościami dziecka. Należy reagować na zgłaszane trudności, jak również nie bagatelizować i nie wyśmiewać tego, co sygnalizuje dziecko. Nawet jeśli to, co mówi dziecko, wydaje nam się przesadzone, warto być wrażliwym na to, co mówi, i aktywnie słuchać. 4. Akceptowanie wszystkich emocji i uczuć dziecka. Powinno się nie tylko nazywać je, ale też akceptować, nawet jeśli wydają się one wyolbrzymione. Trzeba pamiętać, że bardzo istotna jest przestrzeń, jaką damy dziecku na wyrażenie jego uczuć i emocji. 5. Pomoc w nauce i przestrzeganie rutyny. Stały i zorganizowany plan dnia da dziecku poczucie bezpieczeństwa, sprawdzi się również w przypadku starszych dzieci. Najlepiej znaleźć czas nie tylko na odrabianie lekcji i naukę, ale również na wspólne przebywanie na świeżym powietrzu i zabawy, które przyniosą dziecku przyjemność. Młodszym dzieciom warto dać wsparcie, zwłaszcza na początkowym etapie ich przygody ze szkołą, np. w postaci pomocy w nauce i jej organizacji. 6. Stawianie dziecku racjonalnych wymagań. Oczekiwania wobec dziecka nie powinny odzwierciedlać naszych ambicji, lecz być dostosowane do jego potrzeb, wieku i umiejętności. 7. Wzmacnianie motywacji wewnętrznej u starszych dzieci i młodzieży. Motywacja wewnętrza ma swoje źródło w samym człowieku. Odnosi się do poczucia radości, spełnienia. Dziecko odczuwa wtedy satysfakcję ze zdobywania wiedzy i dostrzega sens w tym, że uczy się czegoś nowego. Rodzic powinien motywować dziecko do szukania rozwiązań problemów, czerpania radości z podejmowanych działań. 8. Odwoływanie się do motywacji zewnętrznej. U młodszych dzieci warto skorzystać z motywacji zewnętrznej, czyli nagrody (np. w postaci naklejki, prezentu, wyjazdu). Pamiętajmy jednak, by nagrody nie zdominowały naszego sposobu na zachętę do nauki. 9. Współpraca z wychowawcą klasy. Bardzo dobrym krokiem jest stały kontakt z nauczycielem prowadzącym klasę dziecka. To właśnie on może dostarczyć nam wielu znaczących informacji na temat dziecka lub zauważyć pierwsze symptomy pojawiających się trudności. 10. Zwrócenie się o pomoc do psychologa lub pedagoga szkolnego. Gdy jesteśmy bezradni lub nie wiemy, jak reagować na zauważone u dziecka trudności emocjonalne, warto zasięgnąć pomocy u specjalisty pracującego w szkole lub w poradni. Obserwacje i opinie nauczycieli Po kilku tygodniach od powrotu do szkół nie sposób jeszcze stwierdzić, czy u uczniów pojawiły się znaczące trudności emocjonalne lub motywacyjne. Wielu nauczycieli podkreśla, że uczniowie są bardzo zadowoleni i szczęśliwi, że wrócili do placówek, a młodzież ze starszych klas jest zmotywowana do nauki, bo większość z nich nie chce powtórki ze zdalnego nauczania. Młodsze dzieci są bardziej zrezygnowane, zastanawiają się nad sensem nauki w szkole, skoro w każdej chwili może dojść do jej zamknięcia, zdarza się, że z tego powodu nie chcą się angażować w długofalowe projekty na rzecz społeczności szkolnej, mają poczucie, że wirus może pokrzyżować ich plany. Nauczyciele podkreślają również, że młodsze dzieci są zdezorientowane, przytłoczone różnymi zasadami i procedurami bezpieczeństwa. Wszyscy zgodnie twierdzą, że uczniowie bardzo potrzebowali odnowienia swojego funkcjonowania w grupie. Jak będzie, gdy minie pierwsze zauroczenie grupą rówieśniczą? Jakie trudności mogą się wówczas pojawić? Jeśli mamy świadomość tego, że dane dziecko jest wyjątkowo wrażliwe, przeżywa mocniej niektóre sytuacje, tym bardziej zwróćmy uwagę na jego zachowanie i to, co mówi do nas zwłaszcza w tym początkowym okresie adaptacji. Na szczególną uwagę zasługują uczniowie, którzy przed pandemią mieli trudności emocjonalne, dzieci, które były pod opieką psychologa czy poradni. Dotyczy to również dzieci z niepełnosprawnościami, dla których powrót do placówki oświatowej będzie podwójnym wyzywaniem. Rozpoczęcie roku może spowodować nasilenie różnych objawów chorobowych, ich częstotliwości, mocy, jak i różnorodności. Trafna diagnoza oraz uruchomienie procesów zaradczych w dużej mierze zależeć będzie wtedy od szybkiej reakcji rodziców, nauczycieli i specjalistów pracujących w poradni. Obserwacje i opinie nauczycieli zebrano na podstawie informacji dostępnych na forach internetowych i portalach społecznościowych zrzeszających grupy nauczycieli. Bibliografia: • T. Bilicki, Jak pracować z uczniem w kryzysie w czasie pandemii COVID-19?, w: Edukacja w czasach pandemii wirusa COVID-19, red. J. Pyżalski, https://zdalnie.edu-akcja.pl/ (dostęp: 11.09.2020). • A. Kołakowski, Zaburzenia zachowania u dzieci. Teoria i praktyka, Gdańsk 2013. • W. Polaszak, J. Pyżalski, Psychologiczna sytuacja dzieci i młodzieży w dobie epidemii, w: Edukacja w czasach pandemii wirusa COVID-19, red. J. Pyżalski, https://zdalnie.edu-akcja.pl/ (dostęp: 11.09.2020).