Edukacja obywatelska w szkole Opracowała: Anita Plumińska-Mieloch, dyrektor Zespołu Szkół w Luboniu, członkini grupy Superbelfrzy RP, współautorka podręczników do historii, autorka zeszytów ćwiczeń, poradników metodycznych, innowacji pedagogicznych, mentorka w kursach internetowych Jednym z kierunków polityki oświatowej państwa na rok 2020/2021 jest wychowanie do wartości przez kształtowanie postaw obywatelskich i patriotycznych. Realizując go, należy zastanowić się nad kształtem edukacji obywatelskiej, zadań i możliwości szkoły w tym zakresie, a także form nadzoru pedagogicznego, które mogą być w tym zakresie sprawowane. Według definicji z raportu Eurydice Citizenship Education in Europe z 2012 r. „edukacja obywatelska (…) w przestrzeni szkolnej rozumiana jest jako przygotowanie uczniów do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym i wyposażenie ich w niezbędną wiedzę, umiejętności i postawy umożliwiające znaczący wkład w rozwój i dobrobyt społeczeństwa”. Cele edukacji obywatelskiej w szkole to: rozwój biegłości politycznej związanej z wiedzą na temat instytucji społecznych, politycznych, obywatelskich, prawami człowieka, konstytucją. Wiadomości te uczniowie uzyskują, uczestnicząc w zajęciach wiedzy o społeczeństwie, historii czy na godzinach wychowawczych. Jednak aby wiedza była pełna, dobrze jest zaplanować ćwiczenia i zajęcia, które związane są bezpośrednio z działaniem. Działalność organizacji społecznych Jedną z najbardziej znanych instytucji broniących praw człowieka jest Amnesty International, która co roku w okolicach 10 grudnia organizuje maraton pisania listów w obronie konkretnych osób, których prawa zostały złamane. Celem jest wysłanie jak największej liczby listów i innych apeli (e-maili, faksów, SMS-ów) do odpowiednich władz we wskazanych krajach, tak by skierować ich uwagę na naruszenia praw człowieka. Zaplanowanie i organizacja akcji są stosunkowo proste (wszelkie informacje znaleźć można na stronie AI). Nauczyciel, który zbiera zespół uczniów zainteresowanych uczestnictwem, rejestruje go na stronie Amnesty International. Po rejestracji miejsce pokazuje się na specjalnej mapce, a organizator otrzymuje materiały w formie ulotek i plakatów. Dzięki temu może rozpropagować maraton w społeczności szkolnej czy lokalnej przez informacje na FB, stronie szkoły czy gazetkę. Zainteresowana grupa spotyka się, uczniowie piszą listy w obronie praw konkretnych osób w konkretnych krajach i wysyłają je. Osoba odpowiedzialna wpisuje do raportu, ile listów zostało wysłanych. Uczniowie poznają dzięki temu sposoby łamania praw człowieka, a przede wszystkim – ich obrony. Młodzi ludzie często nawet nie zdają sobie sprawy z tego, ile i jakiego rodzaju instytucji społecznych działa na terenie ich miasta czy gminy. Stąd nie wiedzą też, gdzie i w jakiej sprawie można się udać po pomoc czy zaangażować się, aby rozwijać swoje pasje. Dobrą metodą na poznanie takich organizacji jest realizacja poświęconego im projektu – w grupach z jednej klasy czy grupach międzyoddziałowych. Może to być dobry pomysł na niesztampowe obchodzenie Święta Niepodległości np. pod hasłem „Niepodległość dziś – angażujemy się społecznie”. Zadaniem uczniów będzie zebranie informacji na temat instytucji społecznych działających na danym terenie i przedstawienie w wybranej formie (plakat, film, podcast itd.). Krytyczne myślenie Kolejny cel dla edukacji obywatelskiej to kształtowanie umiejętności krytycznego myślenia i kompetencji analitycznych, które są konieczne dla formułowania własnych poglądów i oceny informacji na tematy społeczne i polityczne. Każdy z nauczycieli wie, jak trudno uczy się myślenia krytycznego, w którym uczeń stawia odpowiednie pytania („Jaka jest teza?”, „Co za nią przemawia?”, „Co przemawia przeciw?”, „Czy w rozumowaniu są jakieś błędy?”, „Jak sprawdzić, czy to, co myślę, jest prawdą?”). Przykładem, który powinien przekonać uczniów, że warto pytać, są fake newsy, które co jakiś czas celowo wprowadzają w błąd czytelników i odbiorców treści zamieszczanych w sieci. Przykładem ćwiczenia zwiększającego zdolność krytycznego myślenia może być np. debata nad rolą cytryn w walce z grypą. Często zaleca się ich spożycie, ale czy i na ile rzeczywiście wspomagają one proces leczenia? Istotna jest także umiejętność odróżniania faktów od opinii, którą zdobywa się zwłaszcza na lekcjach historii, języka polskiego czy WOS-u. Wystarczy jeden dobrze dobrany tekst (lub dwa, które uczniowie mają ze sobą porównać), aby ćwiczyć jedną z najtrudniejszych kompetencji. Wartości i postawy Kolejny cel edukacji obywatelskiej to kształtowanie określonych wartości, postaw i zachowań, czyli szacunku dla innych, zrozumienia, solidarności, odpowiedzialności społecznej. I znowu wiedzę na ten temat uczniowie zdobywają na lekcjach, nie znaczy to jednak, że zawsze kształtowane są one w wystarczającym stopniu i odpowiedni sposób. Wielką szansą są tutaj działania charytatywne i wolontariackie, a także sensownie zaplanowane i przeprowadzone warsztaty poruszające wymienioną wyżej problematykę. Wszyscy znają Wielką Orkiestrę Świątecznej Pomocy, mnogość zadań szkolnych kół Caritasu, akcje Motylego Wolontariatu (na rzecz Hospicjum Palium). Mało znanym działaniem w tym zakresie jest współpraca z fundacją Gajusz w ramach Szkoły Dobra. Chodzi tutaj o wsparcie chorych i opuszczonych dzieci. Nauczyciele szkoły, która włączy się w akcję, prezentują na godzinach wychowawczych pracę fundacji, mogą także zaprosić jej wolontariuszy, aby opowiedzieli o swoich zajęciach. Na zakończenie roku szkolnego czy z okazji Dnia Edukacji Narodowej, kiedy to zwyczajowo pedagogom ofiarowuje się kwiaty, koordynatorzy akcji proszą uczniów i rodziców, aby zamiast kwiatka wrzucili datek do specjalnej skarbonki i pobrali kartkę z logo akcji. Kartkę z wypisanymi życzeniami, refleksjami, czasami słowami pożegnania, podziękowaniami, można wręczyć nauczycielowi zamiast kwiatów. Obdarowani bardzo sobie cenią słowa napisane przez uczniów, które są dla nich źródłem wielu wzruszeń. Uczestnictwo w życiu lokalnych społeczności Przy rozwijaniu kompetencji obywatelskich nie można zapomnieć o zachęcaniu do aktywnego udziału w życiu szkoły i społeczności lokalnej. Do typowych przedsięwzięć w tym zakresie należą wybory do samorządu uczniowskiego z towarzyszącą im kampanią wyborczą. W niektórych szkołach wybór władz samorządowych odbywa się w atmosferze zbliżonej do rzeczywistych wyborów ogólnopolskich – przygotowywane są plakaty, posty, informacje na stronach internetowych, urna wyborcza i komisja powołana do liczenia głosów. W związku z wyborami przeprowadzanymi w kraju (prezydenckimi, parlamentarnymi, eurowyborami) warto zaangażować się w akcję Centrum Edukacji Obywatelskiej „Młodzi głosują”. Obecnie w związku z wyborami na prezydenta zaczyna się akcja „Wybory to Twoja sprawa”. Szkoły, które się do niej przyłączą, czeka realizacja zadania: „Wspólnie ze swoim zespołem, w ramach jednej z trzech ścieżek: dziennikarskiej, obywatelskiej lub mediów społecznościowych, zachęcajcie młodych i dorosłych do głosowania oraz zorganizujcie młodzieżowe wybory w waszej szkole!”. Na stronie Centrum Edukacji Obywatelskiej czytamy: „Celem akcji Młodzi głosują i jej rozszerzonej wersji – Młodzi głosują+ jest zwiększenie uczestnictwa młodych ludzi w życiu publicznym, w tym zachęcenie ich do świadomego udziału w wyborach poprzez: umożliwienie młodym udziału w wyborach szkolnych i oddania głosu na konkretne komitety wyborcze – w tej edycji w symulacji wyborów prezydenckich; dostarczenie informacji na temat procedur demokratycznych i znaczenia wyborów – materiały, infografiki, scenariusze lekcji; zaangażowanie w działania na rzecz wysokiej frekwencji wyborczej, skierowane do dorosłych wyborców”. Z punktu widzenia szkoły to gotowy pomysł na konkretne działania w ramach edukacji obywatelskiej. Uczniom przynosi praktyczne umiejętności, które wykorzystają w dorosłym życiu. Inną możliwością dla uczniów, jeśli chodzi o udział w działaniach szkoły, jest prowadzenie ewaluacji wewnętrznej metodą profilu szkoły. Uczniowie spotykają się na panelu, któremu przewodzi dyrektor szkoły lub opiekun samorządu, i rozmawiają na wcześniej wybrany temat. Może to być np. system oceniania, wolontariat, współpraca ze środowiskiem lokalnym. Zadaniem uczniów jest nie tylko znalezienie odpowiedzi na pytanie „Jak jest?”, lecz przede wszystkim znalezienie odpowiedzi na pytanie: „Co zrobić, aby było lepiej?”. Wszystkie propozycje zostają spisane i omówione, tak aby od razu było wiadomo, dlaczego jedne z nich mogą zostać wprowadzone w życie, a w przypadku których jest to niemożliwe. Dzięki temu młodzi ludzie widzą, ze ich głos jest ważny i faktycznie mają swój udział w życiu szkoły. Delegacja uczniów bierze także udział w spotkaniu panelowym wszystkich grup zainteresowanych funkcjonowaniem szkoły: rodziców, uczniów, pracowników obsługi i nauczycieli. Wszyscy wspólnie zastanawiają się nad sytuacją placówki i szukają rozwiązań. Dla szkoły takie spotkanie jest niesamowicie cenne, pod warunkiem, że pedagodzy wychodzą naprzeciw propozycjom innych grup. W zachęcaniu do angażowania się w życie szkoły bardzo dobrze sprawdzą się konkursy na zagospodarowanie przestrzeni klasy lub innej określonej strefy. We współpracy z radą rodziców, która częściowo finansuje zmiany, ogłasza się konkurs na remont sali według projektu klasy, która ją zajmuje. Ważny jest pomysł na kolor, ustawienie mebli, niestandardowe elementy wykończenia oraz oszacowanie kosztów. Każda akcja, którą zorganizuje młodzież, stanowi dobrą drogę ku kształceniu kompetencji obywatelskich, zwłaszcza gdy uczy odpowiedzialności za podejmowane działania. Bez tej świadomości trudno o bycie aktywnym obywatelem. Nadzór pedagogiczny Z uwagi na kierunki polityki oświatowej państwa dyrektor obejmuje nadzorem pedagogicznym także kształtowanie kompetencji obywatelskich. W zakresie ewaluacji wewnętrznej może wyznaczyć więc do zbadania wymaganie: „Kształtowane są postawy i respektowane normy społeczne”. Inne działania podejmowane w nadzorze pedagogicznym mogą przybierać następującą postać: Forma nadzoru Obszar Osoba odpowiedzialna/narzędzia Termin kontrola działalność samorządu uczniowskiego w zakresie podejmowanych inicjatyw dyrektor – dokumentacja raz w roku szkolnym wspomaganie dydaktyka, wychowanie dyrektor – szkolenie rady pedagogicznej – kompetencje kluczowe w praktyce szkolnej monitorowanie rozwój umiejętności związanych z krytycznym myśleniem dyrektor, wicedyrektorzy – obserwacja lekcji zgodnie z harmonogramem Podsumowanie Edukacja obywatelska w szkole ma miejsce, gdy przyjmuje się, że uczniowie, niezależnie od wieku, mają adekwatne do niego kompetencje, aby występować z inicjatywami i prowadzić przy większym lub mniejszym wsparciu nauczycieli samodzielne działania. Druga ważna kwestia to samo zarządzanie szkołą. Łatwiej uczyć bycia obywatelem w placówce zarządzanej demokratycznie, gdzie nie tylko nauczyciele, ale i uczniowie czy rodzice traktowani są jak partnerzy (nie mylić z „decydują o wszystkim, wchodząc w kompetencje dyrektora, wychowawcy, nauczyciela”). Jeśli uczeń ma w szkole warunki do osobistej aktywności, jego propozycje są brane pod uwagę, to z pewnością można mówić o efektywnej edukacji obywatelskiej.