Portret daty. Część II: 1939 Opracowała: dr Iwona Grodź, literaturoznawca, filmoznawca, historyk sztuki, muzykolog. Autorka książek: Synergia sztuki i nauki w twórczości Zbigniewa Rybczyńskiego, Zaszyfrowane w obrazie. O filmach Wojciecha Jerzego Hasa, Jerzy Skolimowski. Interesuje się kulturoznawstwem, filozofią i psychologią, a także ideą korespondencji sztuk O wydarzeniach z 1939 r. napisano wiele. Warto jednak wraz z uczniami spojrzeć na tę datę z nieco innej perspektywy (np. filmoznawczej) i zastanowić się, jakie piętno na sztuce kinematograficznej odcisnęła. W czasie wojny i pierwszych kilku lat po jej zakończeniu, tematy związane z działalnością artystyczną i sztuką, zostały niemal całkowicie zapomniane, a w najlepszym wypadku odsunięte na dalszy plan. Straty wojenne, przede wszystkim w wymiarze ludzkim, przypieczętowały taki stan rzeczy. W tragicznej sytuacji filmy na tematy w tak niewielkim stopniu związane z ówczesną codziennością nie cieszyłyby się zapewne wielkim powodzeniem. To nie był ich czas ani miejsce. W tamtych latach w Polsce nie realizowano filmów fabularnych. W polskich kinach pokazywano przede wszystkim filmy niemieckie, hiszpańskie i włoskie. Jeżeli chodzi o produkcje rodzime dotyczące twórczości, artystów i sztuki, można wymienić te zrealizowane jeszcze przed wybuchem wojny, np. Sportowiec mimo woli Mieczysława Krawicza (1939), lub ukończone tuż po jej rozpoczęciu: Ja tu rządzę tego samego twórcy (1939), Żołnierze królowej Madagaskaru Jerzego Zarzyckiego (1939), Złota maska Jana Fethke (1939), Włóczęgi Waszyńskiego (1939). Jedynym polskim filmem fabularnym zrealizowanym podczas wojny była Wielka droga (1945, premiera w Rzymie 1946). Na emigracji polscy filmowcy pracowali dla filmowych agend rządu polskiego na obczyźnie (we Francji, Anglii i USA). W Paryżu recenzje o filmach pisali Stefania Zahorska i Stefan Themerson. W USA powstał film, którego pomysłodawcą był Ryszard Ordyński, Być albo nie być (To Be or Not to Be) w reżyserii Ernsta Lubitscha, dotyczący podziemnej działalności polskich aktorów w czasie wojny. Natomiast Eugeniusz Cękalski w 1944 r. zrealizował barwny eksperyment o walorach propagandowych (na podstawie Trzech etiud Chopina z 1937) Color Studies of Chopin. Natomiast w Kronikach Wojennych, realizowanych przez „Czołówkę” Waszyńskiego (utworzoną w 1942 r. przy Armii generała Andersa), dokumentowano „życie armii”, także artystyczne, np. wojskowy teatr. Z roku 1939 pochodzą też dwa filmy fabularne, o których trzeba pamiętać z uwagi na temat: artysta i sztuka w polskich filmach wobec września 1939: Bezdomni w reżyserii Jakuba Gordina oraz komedia Włóczęgi Michała Waszyńskiego. Mimo trudnych warunków artyści tworzyli w czasie wojny. Ich obroną i ratunkiem były: słowa, obrazy czy dźwięki. Najbardziej znani artyści, którzy walczyli i w większości polegli to poeci: Krzysztof Kamil Baczyński (poległ w Pałacu Blanka 4 sierpnia 1944), Tadeusz Gajcy i Zdzisław Stroiński (zginęli razem 16 sierpnia 1944 w domu przy ul. Przejazd 3). Walka artystów z Niemcami miała też znaczenie symboliczne i oznaczała walkę o możliwość swobodnej wypowiedzi twórczej oraz manifestowanie postawy patriotycznej. Ludzie teatru i filmu, np. aktorzy, także walczyli w powstaniu. Tadeusz Fijewski współpracował z powstańczą czołówką teatralną, prowadzoną przez Leona Schillera. Natomiast fotoreporterzy i filmowcy walczącej Warszawy dokonali ogromnego dzieła, utrwalając dla potomnych obraz powstania warszawskiego. „Dzięki nim jedno z największych starć zbrojnych II wojny światowej należy również do najlepiej udokumentowanych”. Działania edukacyjne związane z lekcją na temat portretów polskich dat Temat: Portrety dat – rok 1939 Grupa wiekowa: uczniowie szkół podstawowych. Pytania (wybór): Czy potrafisz wskazać najważniejsze powody, dla których rok 1939 jest tak ważny w historii Polski i świata? Czy pamiętasz, czego dokładnie dotyczyły traktat monachijski oraz pakt Ribbentrop-Mołotow? Czy potrafisz na mapie wskazać zmiany, które związane były ze zmianami polityczno-społecznymi w latach 1933–1939? Czy potrafisz wskazać polskich pisarzy/poetów (pisarki/poetki) tworzących ok. 1939 r.? Czy potrafisz wskazać polskich malarzy/malarki (artystów plastyków) tworzących ok. 1939 r.? Czy znasz jakieś filmy dokumentalne, fabularne (seriale) poświęcone: obrońcom Westerplatte, Poczty w Gdańsku oraz postaciom takim jak: Hitler, Stalin itp.? Co chciałbyś, żeby następne pokolenia zapamiętały w związku z datą 1939? Może to być wydarzenie, postać, dzieło sztuki itp. Uzasadnij swoją odpowiedź. Przygotujcie (w grupach) mapę pamięci tego roku. Plakat do filmu Lotna, reż. Andrzej Wajda, 1959 Wybór filmów związanych z tematem: dokument Oblężenie (Siege), reż. Julien Bryan, USA 1940, Orzeł, reż. Leonard Buczkowski (1958), Lotna, reż. Andrzej Wajda (1959), Westerplatte (1967), reż. Stanisław Różewicz i tego samego reżysera Wolne miasto (1958), Zezowate szczęście, reż. Andzej Munk (1960), Don Gabriel, reż. Ewa i Czesław Petelscy (1966), Jak rozpętałem II wojnę światową, reż. Tadeusz Chmielewski (1969). Sąsiedzi, reż. Aleksander Ścibor-Rylski (1969), dokument Chciałem, by Warszawa była wielka, reż. Lucyna Smolińska i Mieczysław Sroka (1971), Hubal, reż. Bohdan Poręba (1973), Ptaki ptakom, reż. Paweł Komorowski (1976), Operacja Himmler, reż. Zbigniew Chmielewski (1979), Romans z intruzem, reż. Waldemar Podgórski (1984), Kronika wypadków miłosnych, reż. Andrzej Wajda (1985), Złoty pociąg, reż. Bohdan Poręba (1986), czteroodcinkowy serial Gdańsk 39, reż. Zbigniew Kuźmiński (1989), Cynga, reż Leszek Wosiewicz (1992), Jutro idziemy do kina, reż. Michał Kwieciński (2007, Katyń, reż. Andrzej Wajda (2007), Wrzesień 1939 (cykl dokumentów), reż. Jacek Lusiński, Tomasz Matuszczak (2007), dokument Korespondent Bryan, reż. Eugeniusz Starky (2010), Tajemnica Westerplatte, reż. Paweł Chochlew (2013).