Psychologiczne skutki pracy zdalnej oraz częściowego powrotu do pracy z perspektywy pracownika Opracowała: Joanna Jarmużek, psycholog, trenerka, nauczyciel akademicki Wydziału Studiów Edukacyjnych na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; w swojej pracy koncentruje się na grupach zagrożonych wykluczeniem społecznym, budowaniu zasobów osobowych i społecznych, rozwijaniu umiejętności radzenia sobie i przeciwdziałaniu skutkom przewlekłego stresu życiowego Edukacja zdalna w dobie pandemii Sytuacja panująca w Polsce i na świecie, związana z wirusem SARS-CoV-2, zmusiła wielu z nas do zostania w domach i pracy zdalnej. Zamknięcie szkół oraz innych miejsc pracy w marcu tego roku przeorganizowało codzienne życie nauczycieli, dzieci i ich rodziców oraz innych osób – dla niejednego człowieka była to sytuacja bardzo trudna. W dodatku mamy świadomość, że jesienią może się ona powtórzyć. Pandemia zmusiła nauczycieli do pracy w warunkach, do których nie byli szkoleni i często nie do końca przygotowani. Koronawirus spowodował, że trzeba było szybko dostosować się do nowych warunków pracy oraz wymyślić, w jaki sposób przeformułować warsztat pracy. Od predyspozycji psychologicznych (osobowość, temperament) pracownika, jego umiejętności adaptacyjnych oraz znajomości nowych technologii będzie zależał proces adaptacji do nowych warunków pracy i odnalezienia się w nowej formule kontaktu z uczniami. Istotnym czynnikiem wpływającym na jakość życia i pracy nauczyciela w warunkach pracy zdalnej były niewątpliwie jakość wsparcia ze strony pracodawcy, wsparcia technologicznego oferowanego przez zakład pracy oraz jakość posiadanego sprzętu komputerowego w domu. W środowisku nauczycielskim były osoby, które bardzo szybko odnalazły się w sytuacji pracy zdalnej i sprawnie, z satysfakcją realizowały podstawę programową, ale były też takie, dla których praca zdalna wiązała się z wieloma trudnościami, stresem, nowymi obowiązkami, które je przerosły, dojmującym brakiem wsparcia ze strony pracodawcy lub współpracowników oraz brakiem relacji z dziećmi i młodzieżą. Praca zdalna jest bardzo popularną formą pracy. Wiele firm funkcjonuje w trybie całkowicie zdalnym lub częściowo zdalnym. Szybki rozwój technologiczny, cyfryzacja, a także powszechna komputeryzacja sprawiły, że w różnych sferach życia zaszły duże zmiany, także w zawodowej. Praca zdalna na świecie rozwija się dynamicznie ze względu na potrzeby pracowników i pracodawców, zmiany na rynku pracy, nowe technologie, aplikacje i ciągłą cyfryzację oraz pojawianie się nowych zawodów. Dla wielu z nich praca zdalna jest świadomym wyborem, dla nauczycieli stała się koniecznością, niezależnie od poziomu gotowości pracownika. Dla nauczycieli jest to nowa i specyficzna forma pracy i z ww. przyczyn nie każdy doświadcza satysfakcji i braku obciążeń psychicznych podczas jej wykonywania. Dlatego warto podkreślić, że realizowanie obowiązków zawodowych na odległość jest związane z wieloma wyzwaniami wynikającymi z indywidualnego poziomu przygotowania oraz predyspozycji do wykonywania pracy zdalnej. Ważny jest fakt, że osoby, które świadomie wybierają pracę zdalną jako formę pracy, decydują się na nią głównie z powodu wysokiego poziomu umiejętności własnych w tym zakresie. Osoby, które zostają zmuszone do pracy zdalnej z powodu pandemii, muszą bardzo szybko zaadaptować się do nowych warunków pracy, a i tak nie ma gwarancji, że taka forma nauczania będzie dla nich efektywna i satysfakcjonująca. Chciałabym opisać pozytywne i negatywne aspekty pracy zdalnej, a następnie wskazać, na co warto zwrócić uwagę podczas wykonywania obowiązków nauczyciela zdalnie – jak się odnaleźć w tym trybie pracy, zadbać o siebie oraz jak przygotować się na różne scenariusze pracy w nowym roku szkolnym. Pozytywne aspekty pracy zdalnej 1. Swoboda działania. Praca zdalna wiąże się z dużą autonomią, niezależnością i swobodą działania. Dużo zależy tutaj od wymagań pracodawcy: może narzucić godziny pracy zdalnej, formę nauczania lub intensywnie kontrolować pracę nauczyciela. 2. Mniejsze narażenie na stres. Praca zdalna może znacznie ograniczyć poziom odczuwanego stresu związanego z pracą. Jest to zależne w dużej mierze od osobowości i temperamentu nauczyciela. Ekstrawertyk będzie czuł się pewnie przed kamerą, będzie dążyć do interakcji z uczniami na żywo. Introwertyk będzie dostrzegać pozytywne aspekty związane z pracą zdalną niewymagającą kontaktu z kamerą i będzie ją sobie cenić. Nauczanie na żywo może być dla niego istotnym wyzwaniem. 3. Większy komfort fizyczny i psychiczny. Zmęczenie wywołane hałasem w pracy, tłokiem w komunikacji miejskiej lub korkami w drodze do pracy i domu zachęcają do pracy zdanej. Większy komfort i poczucie bezpieczeństwa mogą przemawiać za stanowiskiem pracy ulokowanym w przytulnym pokoju we własnym mieszkaniu. 4. Rozwijanie nowych kompetencji. Wykonując pracę zdalną, uczymy się posługiwania nowymi narzędziami i nabywamy nowe kompetencje. Ważne jest, że taka forma pracy wymaga od nas lepszej organizacji własnego czasu i przestrzeni. Pracując zdalnie, sami musimy zadbać o naszą produktywność. 5. Elastyczne warunki pracy. Ogromne znaczenie ma elastyczny czas pracy, który sprawia, że pracownik ma większe możliwości pogodzenia życia prywatnego z zawodowym. Nauczyciel w trakcie pracy zdalnej sam decyduje, kiedy opracuje kolejne materiały, kiedy nagra kolejną lekcję lub sprawdzi zadania domowe. Należy zaznaczyć, że dużo zależy tutaj od wymagań pracodawcy. Jeżeli nauczyciel może pozwolić sobie na wspomnianą elastyczność czasu pracy, zaczyna pojawiać się tzw. facylitacja, czyli ułatwianie codziennego funkcjonowania oraz zachowania równowagi między pracą a życiem prywatnym. Kolejną korzyścią jest możliwość wykonywania pracy w godzinach dopasowanych do planu dnia oraz do chronotypu (bycia tzw. sową lub skowronkiem) – jeżeli ktoś woli spać do południa, a pracować wieczorami, ma taką możliwość i nie musi się nikomu tłumaczyć ze swoich preferencji. Mniejszy stres i ułożenie własnego planu dnia sprawiają, że satysfakcja z pracy rośnie. 6. Satysfakcja z pracy. Jeśli rośnie satysfakcja z wykonywanej pracy, wzrasta również zaangażowanie w nią. Może się zdarzyć, że praca zdalna stanie się czynnikiem korzystnie wpływającym na życie społeczne, ponieważ pracownik będzie miał więcej czasu prywatnego. Telepraca zdecydowanie może także przyczynić się do poprawy stanu zdrowia fizycznego i psychicznego, ponieważ pracownik ma więcej czasu na aktywność fizyczną i hobby. Elastyczność pracy zdalnej może wiązać się z większym poziomem poczucia kontroli oraz większym zadowoleniem z życia. Taki pracownik cechuje się wyższą motywacją do wykonywania swoich zadań, większą wydajnością i produktywnością, pojawia się też u niego bardziej pozytywny stosunek do pracy. Ogromną zaletą pracy zdalnej jest brak hałasu i szumu w miejscu pracy, co może poprawiać koncentrację, rozwijać kreatywność i prowadzić do szybszego i bardziej efektywnego wykonywania obowiązków. Negatywne aspekty pracy zdalnej 1. Problemy z organizacją czasu. Dla osób mających problemy z wewnętrzną mobilizacją, odpowiednim motywowaniem się oraz skuteczną organizacją własnego czasu, brak zewnętrznej kontroli może okazać się ogromnym wyzwaniem. Gdy edukacja odbywa się w szkole, harmonogram dnia jest uporządkowany. Podczas pracy z domu może rodzić się pokusa rozwlekania pracy na cały dzień, co spowoduje, że czas pracy będzie dłuższy niż osiem godzin. 2. Trudności ze skupieniem uwagi. Nie bez przyczyny nie powinno się spać tam, gdzie się pracuje i pracować tam, gdzie się śpi. Mózg uczy się kojarzenia konkretnych miejsc z określonymi zachowaniami. Jeżeli będzie się pracować w miejscu, które zazwyczaj służy do odpoczynku, organizm będzie dążył do uzyskania uczucia relaksu i odprężenia. Konsekwencją psychospołeczną może być obniżenie poziomu koncentracji, ponieważ w środowisku domowym może występować wiele czynników rozpraszających uwagę, może też pojawiać się chęć wykonywania czynności typowo domowych. Z tego powodu pracownik może być mniej kreatywny lub wykonywać swoje obowiązki „na ostatnią chwilę”. Warto zaznaczyć, że bardzo dużo zależy od osobowości oraz doświadczeń zawodowych danego pracownika. 3. Prokrastynacja, czyli odkładanie obowiązków na ostatnią chwilę. Praca w placówce może wywoływać stres, jednak może być także skuteczną motywacją do pracy. Sam widok współpracowników zaangażowanych w działanie bywa zachętą do podobnego zaangażowania. Osoby prokrastynujące będą odwlekały podjęcie działań do ostatniej chwili, co będzie potęgować stres związany z pandemią oraz pracą zdalną. 4. Osłabiony rozwój kompetencji społecznych. Dla osób, którym trudniej jest nawiązywać nowe znajomości, praca zdalna może okazać się szczególnie niesprzyjającym czynnikiem, ponieważ praca w placówce może stanowić okazję do nawiązywania relacji ze współpracownikami oraz ćwiczenia kompetencji społecznych. Może sprzyjać rozwojowi komunikatywności, współpracy, otwartości, śmiałości i asertywności. Tymczasem praca zdalna może utrudniać rozwój specyficznych kompetencji na płaszczyźnie zawodowej. Warto wspomnieć, że ekstrawertycy, którzy potrzebują codziennego kontaktu z innymi, mogą odczuwać przy komunikacji na odległość spadek energii, a także niechęć do codziennych obowiązków. 5. Zagrożenie pracoholizmem. Pracownik, który może samodzielnie kształtować swój czas pracy, a także decydować się na dodatkowe zlecenia, by zarabiać więcej, może wpaść w tzw. błędne koło i zamiast spędzać czas na odpoczynku lub z rodziną, decydować się na ciągłą pracę. Może się też zdarzyć, że pracownik zdecyduje się na wykonywanie swoich zadań lub zleceń także w weekendy i w dni wolne. Czasami pracownik może rezygnować z przerw, aby osiągnąć upragniony wynik. Nauczycielu, kilka wskazówek dla Ciebie, jak zorganizować pracę zdalną 1. Dbaj o higienę pracy. Staraj się nie pracować w pokoju, w którym śpisz i odpoczywasz. W trakcie pracy rób krótkie przerwy, żeby odpoczęły twój kręgosłup i oczy. Przejdź się, przeciągnij, zamknij oczy lub spójrz na zieleń za oknem. Koniecznie się wysypiaj i nie denerwuj tym, na co nie masz wpływu. 2. Staraj się przeciwdziałać deficytom, żeby nie dokładać sobie stresu. Jeżeli nie masz odpowiednich narzędzi do pracy w domu (komputer, skaner), poproś o pomoc pracodawcę (dofinansowanie, wypożyczenie sprzętu). Jeżeli uważasz, że masz braki w znajomości technologii, poproś o odpowiednie przeszkolenie lub wsparcie innych nauczycieli. Jeżeli doświadczasz stresu związanego z pracą zdalną, z izolacją społeczną lub lęków związanych z rozwojem pandemii i niepewnym jutrem – poszukaj wsparcia u najbliższych lub u profesjonalistów. Wielu z nich również pracuje zdalnie, a pomoc specjalistów jest często darmowa. Postaraj się rozwijać swoje umiejętności radzenia sobie ze stresem: poczytaj dobrą książkę lub obejrzyj film, zacznij uprawiać sport, porozmawiaj z przyjaciółmi, ćwicz jogę lub zrelaksuj się w inny sposób – próbuj, dopóki nie znajdziesz czegoś dla siebie. Jeżeli poza pracą zdalną musisz wspierać edukację własnych dzieci lub wnuków, to zadbaj, by zachować równowagę, odpocząć, otrzymać wsparcie (np. zrobienie zakupów) od innych. Kilka sposobów na usprawnienie pracy zdalnej: • Ćwicz zadaniowość: rób po kolei to, co musisz. • Wyznaczaj sobie małe cele – łatwiej skupić się na mniejszych zadaniach niż wielkich wyzwaniach. W ten sposób redukujesz stres i radzisz sobie z problemami i wyzwaniami krok po kroku. • Proś o pomoc, jeśli czegoś nie umiesz lub jeśli potrzebujesz wytłumaczenia nowego zadania albo instrukcji obsługi do nowego narzędzia. • Dbaj o relacje. Wspieraj innych i aktywnie szukaj wsparcia. Co można zrobić, żeby ułatwić sobie powrót do pracy w nowym roku szkolnym? Po pierwsze, warto zastanowić się, czego nas nauczyła nauka zdalna. Może bardziej doceniliśmy to, co do tej pory mieliśmy: nauczanie bezpośrednie, współpracę w klasie, relacje? Po drugie, warto się zastanowić nad tym, co nam nie wyszło albo się nie sprawdziło, czego chcielibyśmy nauczyć się w czasie wakacji. Co będziemy chcieli zmienić w nauczaniu na odległość? Po trzecie, warto odpowiedzieć sobie na pytanie, w jaki sposób radzić sobie z niepewnym jutrem i sytuacją epidemiczną oraz wizjami tego, jak będzie wyglądać praca – może warto nauczyć się nowych sposobów relaksacji? Zastanowić się nad tym, jak możemy uczynić nasze życie bezpieczniejszym? Po czwarte, warto też zastanowić się, jak podczas częściowej lub całkowitej pracy zdalnej zadbać o relacje z innymi nauczycielami, uczniami i ich rodzicami. Jeśli zadbamy o relacje, to łatwiej nam i innym będzie poradzić sobie w tym trudnym czasie ze stresem i lękami. Podsumowując, praca zdalna niesie zarówno korzyści, jak i zagrożenia. W czasie pandemii nauczyciele musieli zacząć pracować zdalnie ze względów bezpieczeństwa. Taka praca ma swoje wady i zalety, dla jednych jest wymarzoną formą pracy, dla innych wyzwaniem. Ważne są stworzenie komfortowych warunków pracy i zadbanie o siebie w obecnej sytuacji.