Diagnoza psychologiczna dzieci i młodzieży w kontekście wielokulturowości Opracowała: Alicja Mironiuk, nauczyciel, animator, oligofrenopedagog i wykładowca. Łącząc różne doświadczenia zawodowe, poszukuje twórczych metod w pracy z dziećmi i dorosłymi w odniesieniu do alternatywnych koncepcji pedagogicznych, idei zrównoważonego rozwoju oraz kultury popularnej Współczesne wyzwania związane z wielokulturowością dotyczą zarówno grup imigrantów, jak i tzw. tubylców. Integracja społeczna wymaga zaś zaangażowania i otwartości obu stron. Dotyczyć to będzie oddolnych inicjatyw „w sąsiedztwie”, a także systemowych rozwiązań związanych z działaniem instytucji. W kontekście edukacyjno-terapeutycznym poradnia psychologiczno- -pedagogiczna jest jedną z nich. Wszyscy skądś pochodzimy… Wszyscy jesteśmy więc „zaprogramowani” przez kulturę, warunki polityczno-geograficzne czy relacje społeczne, w których wzrastaliśmy. W sytuacji doradczej wspomniane „skądś” definiuje nie tylko klienta, ale także pracownika poradni. Dlatego przed rozpoczęciem diagnozy psycholog powinien poznać nie tylko uwarunkowania społeczno-kulturowe badanych dzieci i młodzieży, ale także krytycznie i szczerze ocenić własną postawę wobec szeroko rozumianej inności. Trzecim czynnikiem, który wpływa na rzetelność diagnozy w warunkach wielokulturowości, są narzędzia badawcze, które standaryzuje się w oparciu o dorobek kultury materialnej, intelektualnej i duchowej grupy społecznej (etnicznej) sprawującej władzę. Mały człowiek w obcym kraju Dzieci, w przypadku których proces diagnostyczny należy rozpatrywać w kontekście wielokulturowości, nie stanowią jednorodnej grupy. Mogą do niej należeć: • dzieci imigrantów (pochodzących z kultury innej niż polska), • dzieci reimigrantów (dzieci o polskim pochodzeniu, które wychowały się w innej kulturze, a następnie wróciły do kraju), • dzieci pochodzące z mniejszości narodowych lub etnicznych (dwukulturowe i dwujęzyczne). W przypadku migracji trudno stworzyć uniwersalną narrację, która umożliwi jednoznaczną charakterystykę sytuacji dzieci i ich rodzin. Z drugiej strony warto mieć świadomość kilku kategorii, które umożliwią diagnoście poznanie uwarunkowań funkcjonowania klienta. Podstawową z nich jest język, w znaczeniu komunikacyjnym i kulturowym. Nie znając języka polskiego, dzieci imigrantów doświadczają izolacji i deprywacji potrzeb, co wynika z niezrozumienia ich komunikatów przez otoczenie. W większości sytuacji diagnostycznych dzieci obcojęzyczne, które przychodzą do poradni, mają już doświadczenia adaptacyjne i edukacyjne w przedszkolu lub szkole i posługują się podstawami słownika czynnego i biernego w języku polskim. Zwykle jednak ich kompetencje językowe uniemożliwiają efektywną komunikację, co skutkuje izolacją w społeczności szkolnej, deprywacją potrzeb, a także nieadekwatnymi do możliwości osiągnięciami w szkole (z powodu niezrozumienia poleceń czy tekstów dydaktycznych). Pozostałe dwie grupy – dzieci reemigrantów i mniejszości narodowych/etnicznych – często swobodnie poruszają się w dwóch systemach językowych, choć czasem łączą je w jednej wypowiedzi. Wiele zależy też od sposobu, w jaki pielęgnowana jest w środowisku rodzinnym kultura języka ojczystego. Przykładowo polskie dzieci urodzone w Wielkiej Brytanii, objęte angielskim systemem edukacji, mogą swobodnie posługiwać się językiem polskim i angielskim w mowie, natomiast często przejawiają trudności z pisaniem (ortografią) i szybkim czytaniem (oraz czytaniem ze zrozumieniem) w języku polskim. Kolejna grupa uwarunkowań dotyczy sytuacji społeczno-kulturowej, a zwłaszcza zmiany kultury, której doświadczają dzieci zarówno z rodzin migrantów przymusowych (uchodźców), jak i dobrowolnych, oraz dzieci polskich reemigrantów. Czasami powodem spotkania w poradni są konsekwencje emocjonalne odczuwanego „szoku kulturowego”. Dotyczą one także dzieci wychowanych w polskich rodzinach za granicą, które (w zależności od wieku) mogły przeżyć pierwotny „szok kulturowy” w obcym kraju, następnie przystosować się do nowych warunków w procesie akulturacji, by wraz z powrotem do Polski przejść przez proces adaptacji ponownie. I choć w przypadku wspólnoty europejskiej warunki kulturowo-społeczne poszczególnych krajów mają wiele punktów wspólnych, wraz z reemigracją dzieci te zostawiają swoich bliskich, wypracowane rytuały, znany dotychczas styl życia, a także język. W przypadku dzieci uchodźców dodatkowe obciążenie psychiczne stanowią doświadczenia przemocy, lęku, niepewności, poczucie zagrożenia, a nawet zespół stresu pourazowego. Powitanie z otwartymi rękami i otwartą głową! Powierzchownie wyzwania diagnozy w kontekście wielokulturowości dotyczą kontekstu funkcjonowania dziecka migranta – celem spotkania jest przecież przeprowadzenie jego badania. Jednakże jakość procesu diagnostycznego jest także uwarunkowana profesjonalizmem specjalisty, który go przeprowadza. W tym kontekście kluczowe są kompetencje kulturowe, czyli nie tylko wiedza, ale i umiejętności, postawy niezbędne do pracy psychologicznej (w tym diagnozy) z osobami o różnym pochodzeniu etnicznym w kontekście ich pozostałych aspektów tożsamości (takich jak np. płeć, wiek, orientacja seksualna, niepełnosprawność, wyznanie, status społeczno- -ekonomiczny). Tak rozumiane kompetencje miękkie nie są niestety przedmiotem akademickiej edukacji i w praktyce zależą od osobistej świadomości pracownika poradni. Ponadto określenie własnej postawy wobec kulturowej i etnicznej odmienności nie zawsze opiera się na rzetelnej wiedzy (częściej opiera się na stereotypach), jest wybiórcze (tolerujemy przedstawicieli jednej kultury, a nie akceptujemy członków innej), a wygłaszane deklaracje nie zawsze przejawiają się w działaniach. Wśród postaw związanych z wielokulturowością wyróżnić można: • postawy etnocentryczne – związane z przekonaniem o wyższości kultury ojczystej – od zaprzeczenia (nieuznawanie różnic kulturowych, brak doświadczeń międzykulturowych), przez obronę (świadomość różnic kulturowych skutkuje przekonaniem o nadrzędności własnej kultury), po minimalizację (skupienie na podobieństwach przy pomijaniu różnic), • postawy etnorelatywizmu – tworzą wrażliwość kulturową i dotyczą akceptacji różnic (postrzeganiu swojej kultury jako jednej z wielu przy jednoczesnym wartościowaniu elementów kultur obcych), adaptacji (dopasowaniu swojego zachowania do zasad panujących w danej kulturze), po integrację (stan biegłego poruszania się między kulturami). Rzetelnej i trafnej diagnozie sprzyjają postawy etnorelatywizmu oraz krytyczna autorefleksja dotycząca działań w kontekście wielokulturowym. Testowanie narzędzi badawczych Chociaż diagnozę stawiana psycholog, a nie test psychologiczny, to wybór narzędzia diagnostycznego i wykonanie badania zgodnie z procedurą są mocnymi fundamentami dla prawidłowej diagnozy. Przy wyborze narzędzia należy uwzględnić cel badania, charakterystykę osoby badanej (wielokulturowość i wielojęzyczność), kompetencje diagnosty (znajomość technik diagnostycznych, procedur ich wykonania, kompetencje kulturowe) i właściwości narzędzia diagnostycznego. Oprócz kwestii obiektywnych, związanych z legalnością źródła, odniesieniem do obowiązujących norm czy standaryzacją, o wyborze narzędzia w kontekście wielokulturowości decyduje typ procedury badawczej oraz sposób formułowania instrukcji do osoby badanej. Testy typu „papier-ołówek” zawierające arkusze z zapisanymi lub narysowanymi zadaniami wymagają biegłej znajomości języka polskiego, dlatego dla osób obcojęzycznych z oczywistych względów będą za trudne (nie będą w stanie wykonać zadania zgodnie ze swoimi możliwościami z powodu bariery językowej). Alternatywę stanowią testy wykonaniowe, w których materiałem badawczym są zabawki i historyjki obrazkowe, a stawiane zadania dotyczą odpowiedniej manipulacji przedmiotami. Jednakże i te testy wymagają biegłej znajomości języka – chociaż nie w aspekcie pisemnym, ale mówionym i znaczeniowym. W konsekwencji najkorzystniejsze w kontekście wielokulturowości będą testy niewerbalne – bez użycia języka, z demonstrowanymi instrukcjami. Przykładami takich rozwiązań diagnostycznych są niewerbalny (np. rysowany) test typu „papier-ołówek”, test wykonaniowy (np. oparty na naśladownictwie) lub Międzynarodowa Skala Wykonaniowa Leitera (która łączy cechy testu niewerbalnego i wykonaniowego). W czasie wyboru narzędzia diagnostycznego warto pamiętać nie tylko o względach językowych, ale także kulturowych, ponieważ nawet treści testów niewerbalnych są tworzone w danym kontekście społeczno-kulturowym. Narzędzia, które są możliwie neutralne kulturowo, nie zawierają elementów typowych dla konkretnych grup społecznych i mają charakter liczbowy lub figuralny – to testy niezależne („sprawiedliwe” lub wrażliwe) kulturowo. Podsumowanie Diagnoza w kontekście wielokulturowym jest nowym wyzwaniem dla pracowników poradni psychologiczno-pedagogicznej. Aby wynik badania był rzetelny, kwalifikacje zawodowe, wiedza specjalistyczna oraz praktyczne doświadczenia diagnosty wymagają uzupełnienia o kompetencje kulturowe – te dotyczące odpowiedniego wprowadzenia dziecka i jego rodziny w sytuację diagnostyczną, trafnego dopasowania narzędzia badawczego, a także systematycznej refleksji diagnosty w kontekście osobistych uprzedzeń kulturowych. Pomimo stopniowego i powolnego procesu konstytuowania rozwiązań systemowych (związanych z edukacją diagnostów oraz tworzeniem oficjalnych, instytucjonalnych procedur działania) powstaje wiele inicjatyw oddolnych i związanych z działaniem organizacji pozarządowych, w ramach których tworzone są katalogi dobrych praktyk oraz podręczniki metodyczne dotyczące wielokulturowości. Bibliografia: • K. Barzykowski, H. Grzymała-Moszczyńska i in., One są wśród nas. Wybrane zagadnienia diagnozy psychologicznej dzieci i młodzieży w kontekście wielokulturowości i wielojęzyczności, Warszawa 2003.