STAN PRAWNY NA 14 LIPCA 2020 Czyny zabronione nieletnich Opracowała: Aneta Chamczyńska-Penkala, prawnik. Zaktualizował: Michał Łyszczarz, prawnik, główny specjalista w Wydziale Oświaty w Urzędzie Miasta w Dąbrowie Górniczej, współautor komentarza do Ustawy o systemie oświaty oraz wielu publikacji z zakresu prawa oświatowego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1950 ze zm.), • Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 969 ze zm.), • Zarządzenie nr 1619 z dnia 3 listopada 2010 r. Komendanta Głównego w sprawie metod i form wykonywania zadań przez policjantów w zakresie przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich oraz działań podejmowanych na rzecz małoletnich (Dz.Urz. KGP z 2010 r. Nr 11 poz. 64). Udział lub współudział nieletnich uczniów w popełnianiu czynów zabronionych z każdym rokiem staje się coraz większy i bardziej powszechny. Według policyjnych statystyk nieletni coraz częściej są sprawcami czynów zabronionych. Przyczyn tego zjawiska można upatrywać w bezrobociu i złej sytuacji materialnej rodzin, które, nie potrafiąc zaspokoić swoich podstawowych potrzeb, uciekają się do rozwiązań patologicznych (próby zaspokajania podstawowych potrzeb przez kradzież, alkoholizm, wyładowywanie frustracji na domownikach). Konsumpcyjny styl życia społeczeństwa sprawia, że w młodych ludziach, których nie stać na realizowanie podstawowych potrzeb i tych powstających w wyniku presji otoczenia, rodzi się bunt mogący prowadzić do zachowań patologicznych i przestępczych. Wykluczona młodzież nie widzi dla siebie miejsca w społeczeństwie, zamyka się w swoich grupach i nawzajem „dopinguje” do działań, które sprawiają, że młodzi ludzie szybko wchodzą w konflikt z prawem. Dzieci z tzw. dobrych rodzin również znajdują się w policyjnych statystykach – w ich przypadku częstym powodem wpadania w kłopoty jest brak zainteresowania rodziców. Zajęci zarabianiem, wychowanie zostawiają szkole, kolegom czy ulicy. Dzieci bez odpowiedniego systemu wartości, nieposiadające zainteresowań, za to dysponujące dużą ilością wolnego czasu, stają się podatnym gruntem dla złych idei. Tabela 1. Przestępczość nieletnich w latach 1990–2013 Rok Przestępstwa stwierdzone W tym czyny karalne nieletnich Proc. udziału nieletnich Podejrzani ogółem W tym podejrzani nieletni Proc. udziału nieletnich 2000 1 266 910 76 442 6,0 405 275 56 345 13,9 2001 1 390 089 69 366 5,0 533 943 54 026 10,1 2002 1 404 229 63 317 4,5 552 301 48 560 8,7 2003 1 466 643 63 239 4,3 557 224 46 798 8,4 2004 1 461 217 70 107 4,8 578 059 51 411 8,8 2005 1 379 962 71 482 5,1 594 088 50 974 8,6 2006 1 287 918 77 515 6,0 587 959 53 783 9,1 2007 1 152 993 72 476 6,3 540 604 54 747 10,1 2008 1 108 057 74 219 7,8 516 626 52 081 11,3 2009 1 129 577 85 020 7,5 521 699 50 872 9,7 2010 1 151 157 100 425 8,7 516 154 51 163 9,9 2011 159 554 101 026 8,7 516 152 51 162 9,9 2012 1 119 803 94 186 8,4 500 539 43 847 8,8 2013 1 061 239 70 452 6,6 438 524 25 167 5,7 Tabela 2. Czyny zabronione nieletnich Rok Zabójstwo Uszczerbek na zdrowiu Udział w bójce Zgwałcenie Kradzież rozbójnicza, rozbój, wymuszenie Kradzież z włamaniem 2000 16 3256 1782 191 12 900 23 069 2001 20 2853 1727 166 10 838 16 814 2002 21 2877 1697 118 9537 13 704 2003 7 2835 1923 237 9472 11 238 2004 11 3260 2175 95 9558 10 989 2005 11 3016 2147 116 8081 11 052 2006 19 3429 2694 148 8154 9419 2007 11 3534 2694 126 7511 9185 2008 9 3384 3242 92 8161 8229 2009 14 4636 3039 137 9121 8546 2010 7 5591 3158 311 11 547 9813 2011 6 5496 3580 126 12 438 9329 2012 4 4109 3289 181 12 237 7796 2013 4 2617 2219 106 8845 6205 Źródło: www.statystyka.policja.pl Odpowiedzialność karna nieletnich Zasady odpowiedzialności nieletniego za popełnienie czynu zabronionego określają Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz Kodeks karny. Ustawa jako nieletniego określa osobę, która: • nie ukończyła lat 18, • dopuściła się czynu karalnego po ukończeniu lat 13, ale nie ukończyła lat 17, • środki wychowawcze lub poprawcze zostały orzeczone wobec niej, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez tę osobę 21 lat. W postępowaniu z nieletnim brane pod uwagę są jego osobowość, szczególnie wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju psychicznego i fizycznego, cechy charakteru, a także zachowanie oraz przyczyny i stopień demoralizacji, charakter środowiska oraz warunki wychowania. Zgodnie z przepisami każdy, kto dowie się o popełnieniu czynu karalnego przez nieletniego, ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym sąd rodzinny lub policję. Instytucje państwowe i organizacje społeczne, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przez małoletniego czynu karalnego ściganego z urzędu, są zobligowane niezwłocznie zawiadomić o tym sąd rodzinny lub policję oraz przedsięwziąć czynności, które mają nie dopuścić do zatarcia śladów oraz ukrycia dowodów. Oznacza to, że każdy nauczyciel lub dyrektor szkoły, jeżeli otrzymają informację o tym, że ich uczeń popełnił czyn zabroniony, są zobowiązani niezwłocznie poinformować o tym organy ścigania, a jeżeli zdarzenie miało miejsce na terenie szkoły – zabezpieczyć to miejsce, uniemożliwiając dostęp do niego osobom postronnym. Tylko szybkie działanie może zapobiec popełnieniu kolejnych czynów zabronionych i przekonać nieletniego o nieopłacalności takiego postępowania. Środki stosowane wobec nieletnich Wobec nieletniego mogą być stosowane środki wychowawcze oraz środek poprawczy w formie umieszczenia go w zakładzie poprawczym. Kara może być orzeczona tylko w sytuacjach przewidzianych prawem, jeżeli inne środki nie są w stanie zapewnić resocjalizacji małoletniego. Ponadto wobec nieletnich sąd rodzinny może w szczególny sposób: • udzielić upomnienia, • zobowiązać do określonego postępowania, zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania zażywania alkoholu lub innego środka odurzającego, • ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna, • zastosować nadzór kuratora, • skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją, • orzec zakaz prowadzenia pojazdów, • orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego, • orzec umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym albo w zawodowej rodzinie zastępczej, która ukończyła szkolenie przygotowujące do sprawowania opieki nad nieletnim. Postępowanie nieletniego przed sądem rodzinnym Jeżeli w toku postępowania prowadzonego lub nadzorowanego przez prokuratora zostanie ustalone, że sprawcami czynu zabronionego są nieletni wspólnie z osobą dorosłą, materiały dotyczące działania osoby nieletniej prokurator przekazuje sędziemu rodzinnemu. W szczególnie uzasadnionych wypadkach, jeśli czyn karalny nieletniego zostaje w ścisłym związku z czynem osoby dorosłej, a dobro małoletniego nie stoi na przeszkodzie łącznemu prowadzeniu sprawy, prokurator wszczyna lub prowadzi śledztwo. W toku postępowania nieletni musi mieć obrońcę, ponieważ jest stroną w postępowaniu, a tymczasowe aresztowanie może być środkiem tylko wtedy, gdy umieszczenie w schronisku dla nieletnich byłoby niewystarczające. Rodziców lub opiekuna zawiadamia się o wszczęciu postępowania w sprawie nieletniego, a jeżeli orzeczenie kończące postępowanie nie było im doręczone – także o zakończeniu postępowania. O wszczęciu i zakończeniu postępowania w sprawie nieletniego można zawiadomić także szkołę, do której małoletni uczęszcza. By zebrać informacje dotyczące nieletniego i jego środowiska, szczególnie związane z zachowaniem i warunkami wychowawczymi niepełnoletniego, sytuacją bytową rodziny, przebiegiem nauki i sposobem spędzania czasu wolnego, jego kontaktami środowiskowymi, stosunkiem do niego rodziców lub opiekunów, podejmowanymi działaniami wychowawczymi, stanem zdrowia i znanymi w środowisku uzależnieniami nieletniego, sędzia rodzinny zleca przeprowadzenie wywiadu środowiskowego kuratorowi sądowemu. Na rozprawę lub posiedzenie sąd może wezwać także przedstawiciela szkoły, do której nieletni uczęszcza. Wobec małoletniego może być wszczęte postępowanie wyjaśniające lub poprawcze. W pierwszym przypadku chodzi o ustalenie, czy istnieją okoliczności świadczące o demoralizacji nieletniego, w sprawie o czyn karalny – czy rzeczywiście został on popełniony przez nieletniego, a także ustalenie, czy zachodzi potrzeba zastosowania wobec nieletniego środków przewidzianych w Ustawie. W postępowaniu wyjaśniającym zbiera się dane o nieletnim, jego warunkach wychowawczych, zdrowotnych i bytowych oraz gromadzi się i utrwala dowody. W toku tego postępowania sąd rodzinny może wysłuchać również przedstawiciela szkoły. Sędzia rodzinny może przekazać sprawę nieletniego szkole, do której ten uczęszcza, albo organizacji społecznej, do której należy, jeżeli uzna, że środki oddziaływania wychowawczego, jakimi dana szkoła lub organizacja rozporządzają, są dostateczne. W postanowieniu o przekazaniu sprawy sędzia rodzinny wskazuje, w miarę potrzeby, środki oddziaływania wychowawczego. Szkoła lub organizacja społeczna są zobowiązane zawiadamiać sąd rodzinny o nieskuteczności lub skuteczności zastosowanych środków oddziaływania wychowawczego. Przesłuchanie nieletniego Przesłuchanie nieletniego, któremu zapewnia się pełną swobodę wypowiedzi, powinno odbywać się w warunkach zbliżonych do naturalnych, w miarę potrzeby w miejscu zamieszkania nieletniego (możliwe jest również w szkole), przy czym należy unikać wielokrotnego przesłuchiwania małoletniego co do tych samych okoliczności lub okoliczności już ustalonych innymi dowodami i niebudzących wątpliwości w postępowaniu. Przesłuchanie nieletniego przez policję odbywa się w obecności rodziców, którym przysługuje władza rodzicielska, albo opiekuna lub obrońcy nieletniego, a jeżeli zapewnienie ich obecności byłoby w danym przypadku niemożliwe, należy wezwać wskazaną przez nieletniego bliską mu osobę, przedstawiciela szkoły (może nim być nauczyciel), do której nieletni uczęszcza, asystenta rodziny, koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej lub przedstawiciela organizacji społecznej, do której zadań statutowych należą oddziaływanie wychowawcze na nieletnich lub wspomaganie procesu ich resocjalizacji. Zasady odpowiedzialności karnej nieletnich sprawców Nieletni może ponosić odpowiedzialność również na podstawie przepisów Kodeksu karnego. Odpowiedzialności takiej podlega tylko ten, kto popełnia czyn zabroniony (w formie działania lub zaniechania) pod groźbą kary przewidzianej przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia i to pod warunkiem, że społeczna szkodliwość czynu nie jest znikoma, a takiej osobie można przypisać winę w czasie czynu. Warto jednak zaznaczyć, że na zasadach określonych w Kodeksie karnym może odpowiadać tylko osoba, która ukończyła 17 lat. Od tej reguły istnieje wyjątek, albowiem do odpowiedzialności karnej na podstawie wskazanych wyżej przepisów zostanie pociągnięty nieletni po ukończeniu 15 lat, jeżeli dopuścił się następujących czynów zabronionych: • zamachu na życie prezydenta RP (art. 134), • zabójstwa w typie podstawowym lub kwalifikowanym (art. 148 § 1–3), • umyślnego spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, w tym następstw kwalifikujących (art. 156 § 1 i 3), • umyślnego sprowadzenia zdarzenia powszechnie niebezpiecznego, w tym następstw kwalifikujących (art. 163 § 1 i 3), • terrorystycznego zamachu na statek wodny lub powietrzny (art. 166), • umyślnego spowodowania katastrofy, w tym następstw kwalifikujących (art. 173 § 1 i 3), • zgwałcenia popełnionego wspólnie z inną osobą, wobec małoletniego poniżej lat 15, wobec wstępnego, zstępnego, przysposobionego, przysposabiającego, brata lub siostry (art. 197 § 3) oraz zgwałcenia popełnionego ze szczególnym okrucieństwem (art. 197 § 4), • czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego, w tym spowodowania następstw kwalifikujących (art. 223 § 2), • porwania zakładnika, w tym spowodowania następstw kwalifikujących (art. 252 § 1 i 2), • rozboju (art. 280). Warunkiem koniecznym odpowiedzialności jest ustalenie, że okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne. Chodzi tu o ustalenie przesłanek uzasadniających stwierdzenie winy nieletniego, tj. jego zdolności do rozumienia znaczenia popełnionego czynu i kierowania swoim postępowaniem. Jedną z nich jest bezskuteczność dotychczas stosowanych wobec nieletniego środków wychowawczych lub poprawczych (świadczy o tym zwrot „w szczególności”), niemniej wysoki stopień demoralizacji i bezskuteczność dotychczas stosowanych środków mogą silnie przemawiać za zastosowaniem wobec nieletniego sankcji karnych (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 września 1981 r., IV KR 193/81). W odniesieniu do takiego nieletniego orzeczona kara nie może przekroczyć 2/3 górnej granicy ustawowej kary przewidzianej za przypisane sprawcy przestępstwo. Sąd może również zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Ustawodawca wskazał też odrębne uregulowania odnoszące się do osoby, która popełniła występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18. Wobec takiej osoby sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają. Ma to zastosowanie w sytuacji, gdy nie stwierdzono głębokiej demoralizacji, ujawniono pozytywny tryb życia sprawcy czy też przypadkowość popełnionego przezeń czynu lub podrzędną w nim rolę w razie współdziałania z innymi osobami (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 października 1982 r., IV KR 229/82). Działania profilaktyczne i prewencyjne policji Na zakończenie należy wspomnieć, że w zakresie zapobiegania demoralizacji i przestępczości nieletnich, jak wynika z przepisów Zarządzenia z dnia 3 listopada 2010 r. Komendanta Głównego w sprawie metod i form wykonywania zadań przez policjantów w zakresie przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich oraz działań podejmowanych na rzecz małoletnich, policja jest uprawniona do podejmowania działań profilaktycznych oraz prewencyjnych. Pierwsze z nich są realizowane w szczególności przez: • informowanie władz samorządowych i społeczności lokalnych o występujących na danym terenie zagrożeniach, ze szczególnym uwzględnieniem problematyki niebezpieczeństw małoletnich i nieletnich, • inspirowanie lokalnych społeczności do podejmowania działań o charakterze prewencyjnym oraz udział przedstawicieli komórek do spraw nieletnich i patologii w budowaniu lokalnych systemów bezpieczeństwa i tworzenia programów profilaktycznych, • udział w spotkaniach z małoletnimi, rodzicami, pedagogami oraz przedstawicielami innych podmiotów zajmujących się problematyką zapobiegania patologii społecznej, w tym przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich oraz negatywnym zjawiskom wśród małoletnich, • uczestnictwo w przedsięwzięciach realizowanych na rzecz poprawy bezpieczeństwa środowisk lokalnych, ze szczególnym uwzględnieniem małoletnich i nieletnich, • promowanie wśród małoletnich i nieletnich bezpiecznych oraz społecznie pożądanych zachowań. Wśród działań prewencyjnych należy wymienić: patrolowanie oraz obchód rejonów szkół i placówek opiekuńczo-wychowawczych, miejsc grupowania się małoletnich, miejsc, w których odbywają się imprezy o charakterze rekreacyjnym lub rozrywkowym z udziałem małoletnich, legitymowanie małoletnich pozostających w porze nocnej bez opieki rodziców lub opiekunów w miejscach i okolicznościach, w których mogą stać się ofiarami bądź sprawcami przestępstwa lub wykroczenia, a w uzasadnionych przypadkach przekazywanie ich rodzicom lub opiekunom, za pisemnym poświadczeniem, o którym mowa w § 6 ust. 3 Zarządzenia, ujawnianie wśród nieletnich przypadków uprawiania prostytucji, sprzedaży i udostępniania alkoholu, wyrobów tytoniowych, środków odurzających, substancji psychotropowych lub prekursorów takich działań i reagowanie na każdą sytuację mogącą spowodować naruszenie dobra małoletniego.