STAN PRAWNY NA 10 LIPCA 2020 Postępowanie dyscyplinarne wobec nauczyciela pijącego Opracował: Michał Łyszczarz, prawnik, główny specjalista w Wydziale Oświaty w Urzędzie Miasta w Dąbrowie Górniczej, współautor komentarza do Ustawy o systemie oświaty oraz wielu publikacji z zakresu prawa oświatowego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 869 ze zm.), • Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 2215), • Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1040 ze zm.). Nadużywanie alkoholu jest poważnym problemem społecznym dotykającym wielu grup zawodowych – trudno uznać, że wśród nauczycieli on nie istnieje. Wyjątkowość zawodu nauczyciela wynika ze szczególnej roli, jaką ma do odegrania w społeczeństwie kształcący dzieci i młodzież człowiek, którego postępowanie powinno być poza jakimkolwiek podejrzeniem o zachowania nieetyczne lub uwłaczające godności zawodu, który wykonuje. Próbą spisania ogólnych zasad postępowania w sytuacjach etycznie dwuznacznych są obowiązujące nauczycieli kodeksy etyki, funkcjonujące w szkołach i placówkach systemu oświaty. Obowiązek wprowadzenia kodeksu postępowania został podkreślony w przepisach Ustawy o finansach publicznych ustalających w art. 68 obowiązek stworzenia systemu kontroli zarządczej w szkołach i placówkach – wprowadzenie kodeksu etyki przez dyrektora szkoły lub placówki jest elementem mającym na celu zapewnienie prawidłowego funkcjonowania środowiska wewnętrznego jednostki oświatowej. Kodeksy nauczycielskiej etyki częstokroć zawierają formalne instrukcje postępowania w przypadku ujawnienia na terenie szkoły osoby znajdującej się pod wpływem alkoholu – z reguły na pozostałych nauczycieli zostaje nałożony obowiązek konkretnego zachowania się, np. niezwłocznego zawiadomienia dyrektora szkoły. Do dyrektora należą wyłączne prawo nadania sprawie dalszego biegu i zastosowanie wobec nietrzeźwego nauczyciela przepisów dotyczących odpowiedzialności dyscyplinarnej i porządkowej. Należy podkreślić, że przepisy nauczycielskiej pragmatyki służbowej, czyli Karty nauczyciela, podobnie jak przepisy innych pragmatyk zawodowych, zawierają sformalizowane postanowienia dotyczące prowadzenia postępowania dyscyplinarnego wobec pracowników dopuszczających się naruszenia podstawowych obowiązków służbowych, co z jednej strony skutkuje pełną transparentnością rozstrzygnięć, pozbawionych elementu uznaniowości, a z drugiej – dyrektor szkoły, mimo tego, że jest pracodawcą dla zatrudnionych w szkole nauczycieli, nie posiada uprawnień podobnych do praw pracodawcy w sektorze prywatnym, nie może samodzielnie zastosować najpoważniejszej kary, za jaką należy uznać zwolnienie z pracy. Innymi słowy, nawet w przypadku wielokrotnego naruszania przez nauczyciela jego obowiązków przez stawianie się do pracy w stanie nietrzeźwości, decyzja o wydaleniu go z zawodu nauczycielskiego pozostaje poza kompetencjami dyrektora, który jedynie może doprowadzić do zainicjowania stosownej procedury dyscyplinarnej. Mimo absolutnego przekonania o winie nauczyciela dyrektor nie ma pewności co do ewentualnego rozstrzygnięcia postępowania – w założeniu ustawodawcy takie rozwiązanie pozytywnie wpływa na sprawiedliwość wydanych orzeczeń czy osądów, które w każdym wypadku powinny być adekwatne do przewinienia. Kompetencje dyrektora Uprawnienia dyrektora wobec nadużywających alkoholu nauczycieli wynikają głównie z przepisów rozdziału 10 KN, traktujących o odpowiedzialności dyscyplinarnej, i są sformułowane w taki sposób, iż dyrektor może samodzielnie zastosować wobec nauczycieli jedynie kary, które umownie możemy nazwać słabszymi, ponieważ nie należy do nich rozwiązanie stosunku pracy. Przepisy KN przewidują dwa rodzaje kar wobec nauczycieli – dyscyplinarne oraz porządkowe. Kary porządkowe nie są regulowane przepisami tego aktu prawnego. W art. 75 ust. 2 KN odsyła do stosowania w tym zakresie odpowiednich przepisów Kodeksu pracy. Kary porządkowe tym jednak różnią się od kar dyscyplinarnych, że nałożyć je na nauczyciela może samodzielnie dyrektor szkoły, podczas gdy kary dyscyplinarne nakłada w każdym wypadku komisja dyscyplinarna. W katalogu kar dyscyplinarnych znajduje się ta najpoważniejsza, czyli pozbawienie możliwości wykonywania zawodu. Pełny katalog kar zawiera art. 76 ust. 1 KN i należą do nich: • nagana z ostrzeżeniem, • zwolnienie z pracy, • zwolnienie z pracy z zakazem przyjmowania ukaranego do pracy w zawodzie nauczyciela przez trzy lata od ukarania, • wydalenie z zawodu – jest równoznaczne z zakazem przyjmowania ukaranego do pracy w zawodzie. Przed omówieniem najpoważniejszych kar należy wrócić do przewidzianych przepisami Kodeksu pracy kar porządkowych, ponieważ to właśnie k.p. przewiduje karę związaną ze spożywaniem alkoholu przez pracownika. Art. 108 § 2 k.p. przewiduje, że za stawienie się do pracy w stanie nietrzeźwości lub spożywanie alkoholu w czasie pracy pracodawca może również zastosować karę pieniężną. Nie jest to jedyna kara możliwa do zastosowania w takiej sytuacji, ponieważ art. 108 § 1 przewiduje ponadto możliwość nałożenia kary upomnienia lub nagany. Kara pieniężna jest szczególnie wyróżniona przez ustawodawcę, bowiem jej nałożenie jest możliwe w nielicznych, wskazanych wyraźnie w przepisach wypadkach, do których należy spożycie alkoholu. Tu rodzi się problem, który dyrektor musi rozwiązać – w jaki sposób można udowodnić nauczycielowi stan nietrzeźwości tak, aby z faktu nałożenia kary porządkowej nie można było uczynić pracodawcy zarzutu? Na ten temat wypowiedział się Sąd Najwyższy w Uchwale siedmiu sędziów z dnia 14 grudnia 1978 r. (V PZP 7/78). W Uchwale można znaleźć informację, że środkami dowodowymi – jako źródłem informacji o fakcie przeszłym, dotyczącym stanu nietrzeźwości pracownika w czasie pracy lub w chwili przystępowania do pracy albo dotyczącym spożywania alkoholu podczas pracy – będą zeznania świadków, wyniki testu trzeźwości, wyniki analizy krwi lub moczu na zawartość alkoholu, wyniki oględzin lekarskich. W samym Kodeksie pracy nie ma przepisu normującego kwestię badania stanu nietrzeźwości pracownika. Natomiast z przepisów innych działów prawa dotyczących tego zagadnienia wynika, że badanie stanu nietrzeźwości metodami przyrodniczymi połączonymi z oględzinami jest dopuszczalne tylko za zgodą osoby kontrolowanej, z wyjątkiem przypadków, gdy przepis prawa wyraźnie zezwala na przymusowe poddanie pracownika testowi na trzeźwość. Sąd Najwyższy w cytowanej Uchwale stwierdził również, że realizowanie przez zakład pracy spoczywającego na nim obowiązku zapewnienia przestrzegania porządku i dyscypliny pracy, jak również obowiązku zapewnienia bezpiecznych warunków pracy (art. 94 pkt 4 k.p. oraz art. 234 i 235 k.p.), a także wyciąganie wobec nietrzeźwego pracownika przewidzianych prawem sankcji napotykają trudności, gdy pracownik zaprzecza, że znajdował się w stanie nietrzeźwości. Zakład pracy nie może zrezygnować ze sprawdzania stanu trzeźwości szczególnie tych pracowników, na których spoczywa szczególny obowiązek zachowania pełnej sprawności umysłowej, fizycznej i psychicznej. W tej sytuacji zakład pracy nie narusza prawa ani zasad współżycia społecznego, jeżeli w swoim interesie – w trosce o bezpieczeństwo samego pracownika i jego współpracowników oraz w trosce o ochronę mienia społecznego – proponuje pracownikowi, którego zachowanie wskazuje na spożycie alkoholu lub na stan nietrzeźwości, poddanie się badaniu za pomocą metod pozwalających na stwierdzenie obecności alkoholu w organizmie lub ustalenie stopnia jego zawartości, z zastrzeżeniem, że zastosowanie przymusu w razie niezgodzenia się pracownika na test jest niedopuszczalne. W razie sporu wynikającego z decyzji o niedopuszczeniu pracownika do pracy lub jej kontynuowania z powodu nietrzeźwości bądź zastosowania innych przewidzianych prawem sankcji – odmowa poddania się badaniu mającemu na celu stwierdzenie obecności alkoholu w organizmie i pozbawienie w ten sposób zakładu pracy możliwości skorzystania w sporze z dowodu przyrodniczego podlegają ocenie przez organ rozpatrujący spór z uwzględnieniem wszystkich okoliczności sprawy. Innymi słowy – nauczyciel podejrzewany przez pracodawcę o znajdowanie się w stanie nietrzeźwości ma prawo odmówić poddania się badaniu. Taka odmowa jednak automatycznie działa na jego niekorzyść, w przypadku gdyby zechciał podważyć przed sądem pracy decyzję dyrektora o ukaraniu go karą porządkową – w praktyce niezwykle trudno byłoby takiemu nauczycielowi podważyć zasadność kary, ponieważ sąd z reguły wychodzi z założenia, że odmowa poddania się badaniu wynikła z chęci zatajenia stanu nietrzeźwości. Z punktu widzenia dyrektora szkoły ważne jest, by w celu wykonania testu na trzeźwość wezwać jednostkę policji. Policjanci dysponują atestowanym alkomatem, co może przechylić szalę na korzyść pracodawcy, ponieważ badanie poziomu alkoholu alkomatem powszechnie dostępnym na rynku może zostać podważone z powodu braku atestu. Można zwrócić uwagę na fakt, że samo nałożenie kary porządkowej nie jest obowiązkiem dyrektora – nawet jeżeli otrzyma informację o sytuacji związanej ze spożyciem alkoholu przez nauczyciela i zdoła ją potwierdzić stosownym badaniem, nie oznacza to, że nałożenie kary następuje automatycznie. Art. 108 k.p. stwierdza wyraźnie, że pracodawca „może stosować” kary porządkowe, czyli nie jest do tego zmuszony konkretną sytuacją – w każdym wypadku ma prawo ocenić, czy rozmiar naruszenia jest na tyle istotny, by ukarać pracownika. Może uznać, że w konkretnym przypadku zasadne jest odstąpienie od wymierzenia kary nauczycielowi, który np. zobowiąże się do rozpoczęcia leczenia – sposób postępowania zawsze zależy od oceny sytuacji przez dyrektora. Należy dodać, że kara pieniężna nie może być wyższa od wysokości jednodniowego wynagrodzenia pracownika, a łącznie kary pieniężne nie mogą przewyższać 10. części wynagrodzenia nauczyciela. Kary dyscyplinarne Zdarzają się sytuacje, w których nałożenie kary porządkowej jest niewystarczające, aby rozwiązać problem nadużywania alkoholu przez nauczyciela, a problem jest na tyle istotny i zagrażający realizacji misji szkoły czy placówki, że jedynym wyjściem jest nałożenie którejś z kar z katalogu kar dyscyplinarnych, ze zwolnieniem z pracy włącznie. Kary te nakłada się za uchybienia godności zawodu nauczyciela lub obowiązkom, o których mowa w art. 6 KN, niewątpliwie więc spożywanie w pracy alkoholu jest okolicznością uzasadniającą przeprowadzenie postępowania dyscyplinarnego. Jak wyżej wspomniano, dyrektor nie jest uprawniony do nakładania kar dyscyplinarnych, zawsze nakładają je komisje dyscyplinarne. Do dyrektora należy jedynie zainicjowanie samej procedury postępowania dyscyplinarnego, czyli w praktyce zwrócenie się o ukaranie nauczyciela do właściwego rzecznika dyscyplinarnego, wyznaczonego przez komisję dyscyplinarną działającą przy wojewodzie. Komisja taka rozpatruje sprawy dyscyplinarne dla wszystkich nauczycieli z terenu danego województwa w pierwszej instancji. Zgodnie z art. 85 ust. 3 KN po przeprowadzeniu postępowania wyjaśniającego rzecznik dyscyplinarny, za zgodą organu, który go powołał, kieruje do komisji dyscyplinarnej pierwszej instancji wniosek o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego albo wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania wyjaśniającego. W drugiej instancji orzeka odwoławcza komisja dyscyplinarna działająca przy ministrze właściwym ds. oświaty i wychowania, a w przypadku spraw dyscyplinarnych nauczycieli szkół artystycznych – odwoławcza komisja dyscyplinarna działająca przy ministrze właściwym ds. kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Od prawomocnych orzeczeń odwoławczych komisji dyscyplinarnych stronom przysługuje odwołanie do właściwego ze względu na miejsce zamieszkania obwinionego nauczyciela sądu apelacyjnego – sądu pracy i ubezpieczeń społecznych – w terminie 14 dni od dnia doręczenia orzeczenia wraz z uzasadnieniem. Przepis art. 85t KN daje dyrektorowi szkoły jeszcze jeden instrument postępowania z pijącym alkohol nauczycielem – może zawiesić w pełnieniu obowiązków nauczyciela, przeciwko któremu wszczęto postępowanie karne lub złożono wniosek o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego, jeżeli ze względu na powagę i wiarygodność wysuniętych zarzutów celowe jest odsunięcie nauczyciela od wykonywania obowiązków w szkole. Jednocześnie w sprawach niecierpiących zwłoki nauczyciel może zostać zawieszony przed złożeniem wniosku o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego. O zastosowaniu tego środka decyduje wyłącznie dyrektor – ocenia on wagę zarzutów i podejmuje decyzję o zawieszeniu lub odstępuje od niego.