Biblioterapia w poradni. Część II Opracowała: Ilona Michałowska-Olechnowicz, certyfikowany terapeuta metody Snoezelen I stopnia, pedagog, prowadzi autorskie zajęcia terapeutyczne dla dzieci z rodzin zagrożonych wykluczeniem społecznym Coraz więcej pedagogów włącza biblioterapię do warsztatu swojej pracy, dostrzegając w niej skuteczną formę pomagania dzieciom i młodzieży w zwalczaniu ich problemów i trudności. Uczestnikami procesu biblioterapeutycznego mogą być np.: osoby zdrowe, które chcą rozwijać lub nabywać nowe umiejętności psychospołeczne, osoby poszukujące inspiracji do działania, uczniowie zdolni, ale i uczniowie mający kłopoty z nauką, osoby z niepełnosprawnościami, np. z którymi wykorzystuje się alternatywne materiały czytelnicze, osoby z zaburzeniami psychicznymi lub emocjonalnymi, osoby z zaburzeniami zachowania, osoby odrzucone przez rodzinę i społeczeństwo, dzieci i młodzież wykluczone bądź zagrożone wykluczeniem społecznym, osoby uzależnione i współuzależnione. Etapy procesu biblioterapeutycznego Proces biblioterapeutyczny ma swoje etapy, czyli przebiega w pewnej wytyczonej strukturze, niezależnie czy jest przeprowadzany w poradni, czy w szkole. Podopieczny, wczytując się i analizując wybrane materiały, przechodzi stopniowo ten proces. I etap – przygotowawczy: • diagnoza uczestnika – najlepiej, gdy rozpoczyna się ona od anamnezy (wywiadu lekarskiego) dokonanej przez lekarza prowadzącego, to z jego obserwacji i wniosków biblioterapeuta wyciąga bowiem istotne informacje o stanie zdrowia osoby; w przypadku gdy do czynienia mamy z dzieckiem czy młodzieżą szkolną dodatkowo potrzebna jest opinia opiekuna, wychowawcy, psychologa, pedagoga, • odpowiedni dobór literatury adekwatnej do rodzajów problemów zdiagnozowanych przez biblioterapeutę, ściśle wiążących się z daną sytuacją terapeutyczną. II etap – działanie biblioterapeutyczne: Po postawieniu diagnozy, w zależności od rodzaju grupy czy jednostki podlegającej terapii opracowuje się odpowiednie modele postępowania biblioterapeutycznego. Proces terapeutyczny składa się z następujących etapów: • praca uczestnika/grupy ze wskazanymi przez biblioterapeutę materiałami czytelniczymi (samodzielne czytanie, słuchanie, oglądanie), • identyfikacja z bohaterem literackim i jego przeżyciami (pozytywnymi/ negatywnymi), która ma na celu wywołanie określonych przeżyć emocjonalnych. Na tym etapie uczestnik procesu biblioterapeutycznego może się znacznie pobudzić, jak i wyciszyć, • refleksja uczestnika nad sobą, czytanym tekstem, oglądanym filmem, słuchaną muzyką i sytuacją, w której obecnie się znajduje, • katharsis – odreagowanie napięcia, które pojawiło się pod wpływem przeczytania, wysłuchania, obejrzenia wybranego materiału, i doznanie ulgi, • wgląd w siebie – samodzielna lub ze wsparciem biblioterapeuty analiza problemów uczestnika/ grupy, czyli przepracowanie pewnych spraw, co prowadzi do nowego spojrzenia na problem, • wywołanie i podtrzymanie zmiany postaw, zachowań uczestnika procesu. Istotnym jest nie tylko doprowadzenie do redukcji niepożądanych zachowań, ale także pomoc w ich podtrzymaniu. Istnieje też trójelementowy model postępowania biblioterapeutycznego, który składa się z: • eksplikacji (jej celem jest teoretyczne przedstawienie problemu, jego zobrazowanie i wyjaśnienie pewnych mechanizmów), • perswazji (celem propagowanie pożądanych zachowań), • reorientacji (skierowanej na system wartości odbiorcy biblioterapii) Niniejsze elementy niekoniecznie muszą być realizowane w tej samej kolejności. III etap – postępowania biblioterapeutycznego: Organizując zajęcia biblioterapeutyczne, należy przestrzegać następujących zasad: • swoboda uczestnictwa, • uwzględnianie potrzeb, problemów i preferencji uczestnika bądź członków grupy, • dostosowanie środków terapeutycznych do możliwości percepcyjnych i fizycznych odbiorcy bądź uczestników grupy, • dostosowanie poziomu i tempa zajęć terapeutycznych do możliwości uczestników biblioterapii, • odwoływanie się do gotowości uczestnika, • włączanie do programów biblioterapeutycznych elementów innych terapii (arteterapii). Po obserwacji wstępnej i diagnozie biblioterapeuta tworzy grupy terapeutyczne uczestników biblioterapii z podobnymi problemami, dla których wybiera odpowiedni model postępowania biblioterapeutycznego i programy spotkań. Grupa nie może być zbyt liczna, może mieć np. do 12 osób. Czas trwania jednej sesji powinien wahać się od 30 do 90 minut, a odbywać się one powinny raz lub dwa razy w tygodniu. Programy długoterminowe mogą trwać kilka miesięcy. Duże znaczenie ma miejsce odbywania sesji. Sala powinna być przytulna, wyposażona w odpowiedni sprzęt, ważny jest jej wystrój. W celu uzyskania lepszej atmosfery terapeutycznej, jeśli jest tylko taka możliwość, można przenieść zajęcia do lasu, parku, nad jezioro itp. O atmosferze terapeutycznej panującej na sesji decyduje jednak osoba prowadzącego terapię. Najlepiej, gdy prowadzący potrafi wzbudzić sympatię i zaufanie, rozumie kłopoty uczestników sesji. Biblioterapeuta nie może oceniać uczestników grupy, musi ich akceptować takimi, jakimi są, i zadbać o właściwe relacje między nimi. Techniki biblioterapeutyczne Tradycyjne techniki biblioterapeutyczne: • poezjoterapia – forma, w której wykorzystuje się bogactwo poetyckich metafor, symbolikę itd., • bibliodoradztwo – ten aspekt biblioterapii uaktywnia się na styku promocji czytelnictwa i biblioterapii, • bajkoterapia – metoda pokrewna do biblioterapii, w której w celach terapeutycznych wykorzystuje się bajki; ich celem jest uspokojenie, neutralizowanie lęku, zredukowanie napięć emocjonalnych i pomoc w nabyciu pozytywnej samooceny; bajki terapeutyczne zawsze opierają się na założeniach któregoś z kierunków psychoterapeutycznych, wyróżnia się bajki relaksacyjne, psychoedukacyjne oraz psychoterapeutyczne. Audiowizualne techniki biblioterapii: • filmoterapia – wykorzystanie różnego rodzaju filmów (fabularnych, edukacyjnych, dokumentalnych, animowanych) do pracy profilaktyczno-rozwojowej i terapeutycznej z uczestnikiem, • biblioterapia online – sesja biblioterapeutyczna dostępna jest poprzez połączenie się z internetem i wejście na wskazaną stronę www. Pomocne techniki i ćwiczenia W programie biblioterapeutycznym należy uwzględnić techniki i ćwiczenia. Poniżej przedstawione zostały te najczęstsze stosowane, czyli np.: • odsłuchiwanie tekstów relaksacyjnych, aktywizujących, • głośne, samodzielne czytanie tekstów przez podopiecznych, • czytanie wybranych tekstów przez prowadzącego, • indywidualna bądź grupowa praca nad tekstem ( np. odpowiadanie na pytania), • dyskusja, • pisanie listu do bohatera literackiego, • drama, „wejście w rolę”, • tworzenie innego zakończenia bądź dalszych losów bohatera, • techniki twórcze, • elementy pedagogiki zabawy, • malowanie, rysowanie ilustracji, rysunków do przerabianego tekstu, w szczególności związanych z emocjami tam występującymi lub też emocjami pojawiającymi się u podopiecznego po przeczytaniu, odsłuchaniu tekstu. Materiały i środki biblioterapeutyczne Znaczenie ma odpowiedni dobór materiałów, biblioterapeuci wyróżniają więc cztery rodzaje materiałów czytelniczych, pogrupowanych z uwagi na sposób ich oddziaływania na czytelnika: • materiały pobudzające, czyli książki/filmy przygodowe, wojenne, podróżnicze i popularnonaukowe, • materiały uspakajające, do których zalicza się baśnie, literaturę humorystyczną, • materiały refleksyjne, czyli powieści obyczajowe, biograficzne, psychologiczne i socjologiczne, • materiały sacrum – materiały wywołujące w czytelniku silne wzruszenie czy przemianę charakterologiczną. Środki wykorzystywane w zajęciach biblioterapeutycznych: • słowne, np. opowiadanie treści utworów, • drukowane, np. książki, fragmenty utworów, • wizualne, np. fotografie, ilustracje książkowe, plakaty, • słuchowe, np. muzyka odtwarzana z płyty, grana na żywo, audycje słowno-muzyczne, audiobooki, • słuchowo-oglądowe, np. filmy edukacyjne, dokumentalne, fabularne. Bibliografia: • I. Borecka, Biblioterapia. Teoria i praktyka. Poradnik, Warszawa 2001. • M. Cyrklaff, Biblioterapia jako forma pracy rozwojowo-profilaktyczne. Charakterystyka i zastosowanie metody. „Zarządzanie Biblioteką” 2014, nr 1(6). • M. Cyrklaff, Biblioterapia jako forma pracy rozwojowo-profilaktycznej. Cz. 2. Techniki i narzędzi biblioterapeutyczne. „Zarządzanie Biblioteką” 2015, nr 1(7). • M. Cyrklaff, Biblioterapia w edukacji z zakresu profilaktyki uzależnień i promocji zdrowia, Toruń 2014. • W. Czernianin, H. Czernianin i in., Podstawy współczesnej biblioterapii. Podręcznik akademicki, Wrocław 2017. • M. Molicka, Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii, Poznań 2002.