Ponowna adaptacja dziecka w przedszkolu Opracowała: Aleksandra Kubala-Kulpińska, pedagog, terapeuta, trener, autorka programów profilaktycznych, materiałów szkoleniowych oraz publikacji dla rodziców, uczniów i nauczycieli. Pracuje na stanowisku pedagoga szkolnego i terapeuty pedagogicznego, ponadto prowadzi warsztaty i szkolenia dla różnych grup zawodowych. Coach, specjalista w zakresie pracy z uczniem z autyzmem i zespołem Aspergera. Pierwszy w Polsce certyfikowany doradca ds. wysokiej wrażliwości Adaptacja nie jest po to, żeby dziecko przyjęło do wiadomości, że nie ma wyjścia i że nie ma wpływu na to, co się z nim dzieje. Adaptacja jest po to, żeby dziecko czuło się na tyle bezpiecznie, aby chciało w danym miejscu przebywać. Agnieszka Stein Sytuacja globalnego kryzysu zdrowotnego spowodowanego przez pandemię COVID-19 przy-czyniła się do utraty poczucia bezpieczeństwa wielu ludzi, niezależnie od ich wieku. Nie ulega wątpliwości, że dzieci to grupa wiekowa, której najtrudniej zrozumieć aktualną rzeczywistość. Nagle ich codzienną rutynę, czyli to, co znane, powtarzane, przerwała sytuacja, która nigdy wcześniej nie miała miejsca. Każdy przedszkolak z dnia na dzień musiał przyzwyczaić się do dość rygorystycznych i dotkliwych zmian, jakie zaszły w jego życiu. Skutki społecznej izolacji naszych dzieci będą znane dopiero za jakiś czas. Jednak dwa miesiące spędzone w odseparowaniu od środowiska przedszkolnego wymagają ponownej adaptacji do warunków panujących w placówce. Warto także podkreślić, że tutaj ,,tradycyjna” adaptacja może być utrudniona, ponieważ każde dziecko wraca do przedszkola nie po wakacyjnym wypoczynku, lecz po przerwie, która z jednej strony była przepełniona niepewnością, strachem, stresem, z drugiej zaś była też czasem budowania relacji z rodzicami i rodziną. Ponowna adaptacja, podobnie jak pierwotna, jest procesem, który wymaga czasu. Nie może-my jednoznacznie wskazać długości jej trwania, gdyż jest to kwestia indywidualna dla każde-go dziecka. Dlaczego sytuacja, w której dziecko musi ponownie przystosować się do warun-ków panujących w przedszkolu, jest tak wielkim wyzwaniem? Głównym czynnikiem deter-minującym trudności jest utrata poczucia bezpieczeństwa, które zapewniała obecność rodzi-ców, rodzeństwa, dziadków, opiekunów. Warto przy tym zaznaczyć, że nie zawsze dom jest azylem bezpieczeństwa. Należy również myśleć o dzieciach wychowujących się w rodzinach dysfunkcyjnych, które po powrocie do placówki będą rozładowywać napięcie. Zważywszy na fakt, że dzieci przez dwa miesiące pozostawały w izolacji, można przypuszczać, że ponowne uczęszczanie do przedszkola okaże się sytuacją nową, budzącą niepokój. Dzieci doskonale odczytują emocje i nastroje. Wszystkie te czynniki powodują, że dziecko czuje się zagubione. Każda adaptacja ma różny przebieg, odmienne są dziecięce reakcje i strategie radzenia sobie. Poniższa tabela obrazuje cztery główne rodzaje postaw w trakcie przystosowania się do śro-dowiska przedszkolnego. Niezależnie od prezentowanej postawy dziecko powinno uzyskać stosowne wsparcie. Strategie adaptacyjne Twórcza adaptacja Bunt i rozżalenie Dziecko: 1) chętnie uczęszcza do przedszkola: a) przychodzi do przedszkola uśmiech-nięte, b) łatwo rozstaje się z opiekunem, c) automatycznie po przyjściu włącza się w aktywności przedszkolne, d) zdarza się, że nie chce wracać z opiekunem do domu; 2) bawi się z innymi dziećmi, 3) jest samodzielne w zakresie podstawo-wych czynności samoobsługowych: a) samodzielnie spożywa posiłki, b) samo załatwia potrzeby fizjologiczne w toalecie, c) samo lub przy niewielkiej pomocy nauczyciela ubiera się; 4) potrafi wyrażać swoje potrzeby i upodo-bania: a) nie krępuje się prosić o pomoc nau-czyciela lub inne dzieci, b) w kontaktach z dziećmi i nauczycie-lem łatwo wyraża swoje zdanie, c) odpowiada na zadane mu pytania; 5) łatwo nawiązuje kontakty z rówieśnika-mi: a) bawi się razem z innymi dziećmi, b) jest inicjatorem zabaw, c) „zagaduje” jako pierwsze do innych dzieci; 6) uczestniczy w zajęciach proponowanych przez nauczyciela, 7) z powodzeniem wypełnia zadania zwią-zane z planem aktywności w przedszko-lu, 8) bezproblemowo zmienia aktywności przedszkolne w ciągu dnia Dziecko: 1) w kontaktach z rówieśnikami płacze, obraża się i grymasi, 2) szybko się denerwuje, 3) nawiązuje relacje z rówieśnikami oparte na złości i agresji: a) prowokuje bójki, b) krzyczy na inne dzieci, c) zaczepia inne dzieci (szczypanie, gryzienie, popychanie, ciągnięcie za włosy, słowne zaczepki); 4) długo przeżywa nawet drobne niepowo-dzenia: po doświadczeniu niepowodze-nia płacze, ucieka, nie chce z nikim rozmawiać, nie chce brać udziału w ko-lejnej aktywności, 5) wyraża niezadowolenie poprzez gniew, złość, krzyk, rzucanie się na podłogę, 6) odmawia uczestnictwa w zajęciach pro-ponowanych przez nauczyciela, 7) mimo że coś potrafi, odmawia wykona-nia czynności Powolne rozgrzewanie się Lęk i uległość Dziecko: 1) powoli zaczyna nawiązywać kontakty rówieśnicze: a) dołącza się do już utworzonych grup zabawowych, b) zachęcane przez inne dzieci, bierze udział w zabawie; 2) płacze po rozstaniu rzadko, a jeśli już zdarzają się takie sytuacje, są one wyni-kiem długiej nieobecności dziecka w przedszkolu, 3) zachęcane przez nauczyciela, podejmuje działania przedszkolne, 4) płacze tylko w chwili rozstania z opie-kunem, 5) gdy jest smutne, daje się łatwo pocieszyć przez nauczyciela, 6) wypełnia większość zadań związanych z planem aktywności w przedszkolu: od-czuwa lekki dyskomfort przy zmianie rodzaju aktywności przedszkolnych. 7) sprawia wrażenie nieśmiałego, jednak jest zaciekawione tym, co się dzieje wo-kół niego Dziecko: 1) trudno jest uspokoić, nawet po dłuższym czasie od rozstania z rodzicami, 2) niechętnie współpracuje z innymi dziećmi w różnych sytuacjach: a) nie chce bawić się z innymi dziećmi, b) nie chce rozmawiać z innymi dzieć-mi, c) stoi samotne, z dala od grupy; 3) sprawia wrażenie zalęknionego, obawia-jącego się czegoś: a) nie nawiązuje kontaktów między-ludzkich, b) ma charakterystyczną postawę (spuszczona głowa, wzrok utkwiony w podłodze), c) unika kontaktu wzrokowego; 4) jest małomówne, raczej milczące, 5) jest bierne, nie przejawia inicjatywy w wykonywanych działaniach: dziecko nigdy nie jest inicjatorem działań, 6) często bawi się w ten sam sposób (wy-biera podobne zabawy), 7) jest posłuszne, nigdy nie sprzeciwia się nauczycielowi Przyjazne i bezpieczne warunki Atmosfera panująca w placówce ma ogromny wpływ na nastrój dziecka, a co za tym idzie – na adaptację. Natomiast klimat tworzą głównie nauczyciele i pracownicy. Co można zrobić, aby ułatwić dziecku proces przystosowania się do warunków przedszkolnych? Po pierwsze obserwować każde dziecko. Podczas adaptacji możemy zaobserwować różno-rodne zachowania i emocje towarzyszące dziecku, począwszy od radości, entuzjazmu, zaan-gażowania, poprzez odmowę współpracy i znudzenie, aż po smutek, złość, frustrację i zacho-wania agresywne. Ważna jest obserwacja każdego dziecka, nawet tego, które z pozoru wydaje się pozytywnie nastawione do nowej sytuacji. Nie ulega wątpliwości, że pierwsze dni w przedszkolu są dla większości wydarzeniem powo-dującym stres i nadmierne napięcie. Dziecko nie jest w stanie konstruktywnie radzić sobie z takim wyzwaniem, dlatego też często podejmuje działania, które mogą budzić niepokój do-rosłych. Agnieszka Stein podaje następujące sposoby rozładowania napięcia stosowane przez dzieci: ssanie palców, wkładanie różnych przedmiotów do buzi, kołysanie się, płacz, śmiech, krzyk, piszczenie, tupanie, uderzenie czegoś, gryzienie, szczypanie, tiki, obgryzanie paznokci, obgryzanie ubrania, moczenie się w ciągu dnia i w nocy, uderzanie kogoś, uciekanie, bieganie, dotykanie swoich intymnych części, masturbacja. W sytuacji dostrzeżenia tego typu zachowań należy unikać oceniania, komentowania czy zmuszania do zaprzestania działań. Warto pamiętać, że to nie jest działanie przeciwko komuś, lecz komunikat, dlatego konieczne są obserwacja dziecka, poszukiwanie przyczyn, wsparcie. Po drugie wykazać się zrozumieniem. Dziecko manifestuje swoje emocje tak, jak potrafi. Nauczyciel nie powinien nigdy zaprzeczać uczuciom, jakie towarzyszą dziecku. Adaptacja to ogromne wyzwanie, którego nie można bagatelizować. Po trzecie współpraca z rodzicami. Rodzice stanowią ważne ogniwo w budowaniu pozytyw-nego i prezentującego spójne wartości środowiska wychowawczego dla dziecka, dlatego nale-ży utrzymywać systematyczne kontakty. Stała współpraca pozwoli prowadzić wielopłaszczy-znową obserwację dziecka, co z kolei stanowi podstawę do reagowania i działania w razie potrzeby. Po czwarte wykorzystywanie strategii mających na celu regulację dziecka, które przeżywa trudne emocje. Poziom rozwoju przedszkolaka uniemożliwia mu samodzielną regulację, dla-tego należy zastosować w tym obszarze działania wspierające. Stosowanie komunikacji wspierającej rozwój: Zamiast mówić do dziecka... Powiedz... Nie wolno 1. Wolałabym, żebyś tego nie robił. 2. To jest niebezpieczne. 3. To, co robisz powoduje, że... Przykłady komunikatu z użyciem teorii po-rozumienia bez przemocy: 1. Widzę, że zabierasz klocki, mimo że siadamy do obiadu. 2. Jestem zmartwiona, ponieważ jeśli nie zjesz obiadu, to będziesz słaby, głodny i bez energii. 3. Bardzo cię proszę, zerknij na te klocki, a następnie zjedz obiad, obiecuję ci, że przechowam je dla ciebie i jak tylko bę-dzie czas na zabawę, dostaniesz je jako pierwszy Nie płacz 1. Jak mogę ci pomóc poradzić sobie z tym smutkiem? 2. Czy jest coś, co sprawi ci przyjemność i poprawi nastrój? 3. Widzę, że jest ci trudno. 4. Płacz, jeśli tego potrzebujesz, mam na-dzieję, że ci to pomoże. 5. Czy chcesz pobyć sam (można zapropo-nować chwilę w miejscu do relaksacji), czy mam zostać z tobą? Nic się nie stało 1. Opowiedz mi o tym, co się stało. 2. Faktycznie, to bardzo trudna sytuacja. 3. To niesprawiedliwe. 4. To normalne, że tak się czujesz w tej sytuacji Nie złość się, uspokój się 1. Widzę, że to dla ciebie bardzo trudne. 2. Czy myślisz, że jest jakiś sposób, który mógłby ci pomóc? 3. Czy widzisz jakiś sposób naprawienia szkody? (jeśli taką wyrządził) Wskazówka! Złość to reakcja na emocję, która jest przez nas demonizowana. Boimy się, że dziecko, demonstrując złość, ,,zarazi” nią innych i nie będziemy w stanie sobie z tym poradzić. Dodatkowo reakcje na złość to najczęściej zachowania nieakceptowane społecz-nie. Zmuszając dziecko do tłumienia złości, wyrządzamy mu ogromną krzywdę i ograni-czamy jego rozwój, ponieważ jeśli jej nie doświadczy, to nie wypracuje strategii zarządzania złością. Organizując przestrzeń w sali, warto wyznaczyć jedno miejsce, w którym dzieci doświadczające złości będą mogły spędzić czas Relaksacja to sposób na eliminowanie stanów lękowych, dostarczanie przyjemnych doznań, przeciwdziałanie napięciu mięśniowemu, polepszenie samopoczucia, poprawę ogólnego funkcjonowania, rozładowanie napięcia i stresu, zwiększenie poziomu koncentracji, rozwijanie wyobraźni. Relaksacja to także treningi autogenne, joga, medytacja, ćwiczenia oddechowe z muzyką, kontakt z przyrodą. Często łączy się ją z wizualizacją. Oto propozycja instrukcji czytanej dzieciom. Zapraszam was w podróż do krainy fantazji, w czasie której spotkacie pewne zwierzę. Zwierzę to rodzi się jakby dwukrotnie. Za każdym razem wygląda inaczej. Kiedy rodzi się po raz drugi, wtedy może żeglować w powietrzu na swoich przepięknych skrzydłach. Często podziwiamy wspaniałe kolory i wzory na jego skrzydłach. Nie zdradzajcie, o jakim zwierzęciu mówię. Usiądźcie spokojnie, zamknijcie oczy. Oddychajcie głęboko i spokojnie. Wyobraźcie sobie, że każdy z was jest zmęczoną małą gąsienicą. Leżycie spokojnie i cicho, otuleni mnóstwem cienkich jedwabnych nitek – jak pod chroniącą was kołdrą. Podczas gdy śpicie, wasze ciało rośnie. Wkrótce nadejdzie czas, kiedy wyjdziecie ze swojej bezpiecznej otoczki jako motyle. Na wiosnę obudzicie się ze swojego snu i zobaczycie, jak przez kokon przebija kolorowe światło słońca. Światło to jest piękne i ciepłe. Macie ochotę opuścić ciemności swojego kokonu. Wyobraźcie sobie, jak kokon otwiera się z jednego końca. Bardzo powoli wychodzicie z kokonu, w którym tak długo byliście. Każdy jest teraz przepięknym motylem. Siadacie i rozpościeracie swoje skrzydła. Robicie to bardzo, bardzo powoli, ponieważ skrzydła są jeszcze wilgotne i muszą wyschnąć. Rozpościeracie skrzydła i zauważacie, że są lśniące, kolorowe i mają piękne wzorki. Czujecie siłę w swoich małych skrzydłach i chcecie sprawdzić, jak można dzięki nim latać. Zaczynacie swój pierwszy lot. Zauważacie, że możecie sterować lotem. Upajacie się uczuciem, że możecie poruszać skrzydłami. Lecicie w ciepłym słońcu. Wyglądacie jak latający kwiat. Dokąd polecicie? (1 minuta). Teraz wiecie, że możecie polegać na swoich pięknych skrzydłach. Wylądujcie gdzieś na ziemi i otulcie się skrzydłami jak płaszczem. Przybieżcie teraz swoją ludzką postać. Zachowajcie w pamięci lekkość i piękno swojego lotu. Przeciągnijcie się, otwórzcie oczy i bądźcie znowu tutaj – orzeźwieni i pełni energii . Niezwykle ważną kwestią jest wyeliminowanie zbędnego stresu, te pierwsze dni powinny być kojące dla dziecka, dlatego dodatkowe napięcie nie jest wskazane. Dobrą praktyką jest rów-nież regulacja poprzez ruch. Możemy wykorzystać tutaj różnego rodzaju zabawy taneczne oraz aktywizujące fizycznie dziecko. Ponadto pozytywne efekty w zakresie regulacji przynosi arteterapia. Warto pamiętać, że nauczyciel wrażliwy na potrzeby dziecka wspiera, towarzyszy, nie prze-szkadza, daje dziecku czas i przestrzeń, by osiągnęło gotowość do czerpania radości z bycia przedszkolakiem.