Epidemia przemocy. Co wiemy o tym problemie? Opracowała: Elżbieta Gofron, certyfikowany Edukator Pozytywnej Dyscypliny z akredytacją Positive Discipline Association, absolwentka Nauk o Rodzinie, pedagog resocjalizacyjny, pracuje na co dzień w organizacji pozarządowej działającej na rzecz dzieci i rodzin Koronawirus to w ostatnim czasie słowo odmieniane przez wszystkie przypadki, zarówno w kontekście służby zdrowia, gospodarki, edukacji, rynku pracy, jak i funkcjonowania w rodzinie. Do walki z pandemią zaangażowanych jest coraz więcej specjalistów działających na różnych frontach. Równie alarmująca dla specjalistów z poradni stała się potrzeba wspierania rodzin, zwłaszcza tych, w których występowała lub zaczęła się pojawiać przemoc domowa. Problem zaczął się pogłębiać w czasie społecznej izolacji. Trwająca od połowy marca narodowa kwarantanna znacząco wpłynęła na sposób funkcjonowania rodzin, które musiały się dostosować do nowych reguł. Przestrzeń domu – kojarzona zazwyczaj z miejscem odpoczynku i pielęgnowania więzi – została ograniczona wirtualnym biurkiem do pracy i stanowiskiem, w którym odbywa się zdalna edukacja. Napięcia wynikające z kumulacji spraw, obowiązków, problemów wychowawczych i zawodowych rodziców przebywających przez dłuższy czas w zamkniętych pomieszczeniach zaczęły sięgać zenitu. Kwarantanna z przemocą Trudności w komunikacji, radzeniu sobie ze stresem i obawami o przyszłość aktualnie pojawiają się nawet w dotychczas prawidłowo funkcjonujących systemach rodzinnych, tych, które w zwykłych warunkach samodzielnie radzą sobie z wyzwaniami wychowawczymi. Jeszcze bardziej skomplikowana sytuacja występuje w rodzinach dysfunkcyjnych, w tym przemocowych, gdzie izolacja od sprawcy przemocy okazuje się niemożliwa w czasie kwarantanny. Zawieszenie działalności instytucji pomocowych w standardowym trybie, w tym często też zespołów interdyscyplinarnych, terapii, grup wsparcia, to częste okoliczności, z którymi borykały się ofiary przemocy w ostatnich miesiącach. Proponowana w wielu miejscach pomoc psychologiczna realizowana w wersji zdalnej nie zawsze jest możliwa ze względu na brak przestrzeni i komfortu dzielenia się swoimi problemami. Powszechna ostrożność i sąsiedzka izolacja tym bardziej utrudniają udzielenie wsparcia w sytuacji bezpośredniego zagrożenia zdrowia i życia osób dotkniętych przemocą domową. Trudny powrót z emigracji Jak wynika z informacji Ogólnopolskiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Niebieska Linia, ważnym czynnikiem wpływającym na zwiększenie skali problemu była konieczność powrotu z emigracji – zarówno osób, dla których pobyt za granicą był ucieczką od rzeczywistości zagrożenia, jak sprawców, do tej pory pojawiających się sporadycznie lub tylko w sposób zdalny. Niebagatelną komplikacją jest też zależność ekonomiczna ofiary od sprawcy, która w czasie kwarantanny może być wykorzystywana w konfliktach. Nawet jeżeli osoby krzywdzone znajdą w sobie odwagę do zgłoszenia się po pomoc, ten argument może skutecznie zachwiać ich poczuciem sprawczości. Świadomość społeczna i zmiana myślenia W tym kontekście niezwykle ważne wydaje się podnoszenie świadomości społecznej dotyczącej algorytmu działania zarówno z perspektywy osób obserwujących niepokojące sygnały w swoim otoczeniu, jak i bezpośrednich świadków, a także ofiar przemocy. Zaangażowanie tych pierwszych – np. sąsiadów – jest o tyle istotne, że jak do tej pory zdecydowana większość zgłoszeń przemocy wobec dzieci, a co za tym idzie często także procedur Niebieskiej Karty, rozpoczynało się w środowisku szkolnym, gdzie dziecko było obserwowane przez nauczycieli i pedagogów. W sytuacji kwarantanny jest to zdecydowanie utrudnione. Także zawieszenie bezpośrednich wizyt pracowników socjalnych i asystentów rodziny mogło sprzyjać poczuciu bezkarności sprawców przemocy. Postawę wyrażającą społeczną odpowiedzialność sąsiadów w tej kwestii promują kampanie społeczne prowadzone przez organizacje przeciwdziałające przemocy. Warto wspomnieć o inicjatywie Za drzwiami Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę, od kilkunastu lat oferującej wsparcie dzieciom dotkniętym problemem przemocy. Akcja jest odpowiedzią na lawinowy wzrost zgłoszeń od dzieci i młodzieży. Pomysłodawcy apelują do społeczeństwa o reagowanie w przypadku zauważania sygnałów niebezpieczeństwa w swoim sąsiedztwie. Kosmetyki dające bezpieczeństwo Pojawiają się też innowacyjne pomysły na to, jak same ofiary mogą sobie poradzić ze zgłoszeniem przemocy, gdy przebywają w izolacji razem ze sprawcą. Kiedy wykonanie połączenia i skontaktowanie się z instytucją wspierającą może okazać się niemożliwe lub istnieje ryzyko eskalacji zagrożenia, osoby dotknięte przemocą mogą skorzystać z pomysłu „zakupów internetowych”. Facebookowy fanpage sprzedający kosmetyki naturalne z kwiatkami w nazwie to sposób na szybką współpracę z policją. Fikcyjna firma oferująca produkty drogeryjne to tylko kanał komunikacji ze służbami, który może nie wzbudzać podejrzeń u sprawcy. Dzięki tej stronie wiele osób może wezwać pomoc, kiedy nie ma możliwości wyjścia na spacer czy swobodnego rozmawiania w miejscu, w którym mieszka. Podobne rozwiązanie zaproponowała organizacja HumanDoc w ramach akcji Pomoc na jeden klik. To sposób na szybki i bezpieczny kontakt z najbliższym komisariatem policji z pominięciem telefonu alarmowego 112.   Plan awaryjny Istnieje też urzędowa ścieżka działania, którą w odpowiedzi na zgłoszenia o rekordowej liczbie przypadków przemocy przedstawił w ostatnim czasie Rzecznik Praw Obywatelskich. To tzw. plan awaryjny, który daje jasne wskazówki zagubionym i często zdezorientowanym osobom mierzącym się z dylematem ujawnienia trudnych rodzinnych tajemnic. Można w nim znaleźć informacje o możliwościach wsparcia w czasie pandemii dla wszystkich, którzy w czterech ścianach doświadczają przemocy. Założenia planu awaryjnego sprowadzają się do kilku kluczowych działań: 1. Obserwacja zachowań osoby agresywnej i rozpoznawanie sygnałów zbliżającego się niebezpieczeństwa. 2. Uczenie dzieci dbania o bezpieczeństwo, udzielenie im informacji, gdzie mogą szukać pomocy (sąsiedzi, telefon zaufania, numer alarmowy, rozmowa na temat sytuacji w celu odciążenia emocjonalnego, praktyczne wskazówki dotyczące działania w razie potrzeby ucieczki). 3. Znalezienie bezpiecznego schronienia w domu. 4. Kontakt z lokalnymi instytucjami, m.in. ośrodkiem interwencji kryzysowej. 5. Gotowość do ucieczki – spakowanie najpotrzebniejszych rzeczy, w tym dokumentów, leków, telefonu, kluczy, środków ochronnych itd. 6. Wezwanie pomocy: 997, 112. 7. Zbudowanie sieci wsparcia – rozmowy z rodziną, sąsiadami i znajomymi o sytuacji w domu, opracowanie razem z nimi strategii postępowania na wypadek potrzeby natychmiastowego wsparcia. Powyższe wskazówki mogą okazać się nieocenione w sytuacji wysokiego poziomu stresu wynikającego ze zbliżającego się niebezpieczeństwa, kiedy myślenie racjonalne bywa ograniczone. Mogą też posłużyć wspieraniu uczniów przez pracowników placówki. Poradnia z troską Wyzwania piętrzące się nad uczniami są aktualnie źródłem stresu całego systemu rodzinnego, ale często także okolicznością wpływającą na liczbę napięć, jakie powstają w rodzinach. Utrudnione możliwości ich rozładowania mogą się przyczyniać do eskalacji konfliktów. Pobyt w domu niekorzystnie wpływa na kondycję psychiczną wielu uczniów, zwłaszcza tych z rodzin dotkniętych problemem przemocy. Potrzebę wsparcia zgłaszają także rodzice, dla których konieczność połączenia pracy w trybie zdalnym z całodobową opieką nad dziećmi stanowi niebagatelne wyzwanie. W przypadku doświadczania przemocy domowej możliwość regularnych, bieżących konsultacji ze specjalistami może się przyczynić do podniesienia świadomości swoich praw i skutecznych sposobów poradzenia sobie z problemem. Wiele poradni wychodzi naprzeciw tym oczekiwaniom i oferuje wsparcie psychologiczne, także w trybie online, często także w godzinach wieczornych. Na stronach poradni można znaleźć wskazówki dotyczące poprawiania komfortu wspólnego przebywania rodziny w izolacji domowej. Skorzystanie z nich niejednokrotnie może łagodzić atmosferę i wpływać na uniknięcie wielu konfliktów. Wskazówki Praca z dzieckiem i rodziną, także ta w trybie zdalnym, wymaga od pracowników wszystkich instytucji wspierających, w tym poradni, szczególnej uważności. Brak możliwości bezpośredniej obserwacji klienta, zwłaszcza w kontekście ryzyka występowania przemocy domowej, z pewnością utrudnia, ale nie uniemożliwia udzielenia potrzebnego wsparcia. Pomocne może okazać się skoncentrowanie na poniższych krokach: 1. Zdefiniowanie problemu i jego okoliczności: czy jest to przeciążenie izolacją, kryzys rodzinny, choroba w rodzinie, zły stan psychiczny dziecka, podejrzenie celowego działania ukierunkowanego na psychiczne, fizyczne lub seksualne krzywdzenie dziecka, zagrożenie bezpieczeństwa życia lub zdrowia dziecka. 2. Ustalenie celu działania – nazwanie problemu, kontakt z rodzicem, dzieckiem, wskazanie form pomocy i podjęcie interwencji. 3. Określenie potrzeb. 4. Określenie zasobów własnych oraz instytucjonalnych, konsultacje z zespołem poradni. 5. Kontakt z instytucjami wspierającymi rodzinę, w tym z zespołem interdyscyplinarnym, w celu określenia dostępnych form pomocy. 6. Zalecenie konsultacji psychologicznej, weryfikacja, czy lokalne instytucje działające na rzecz rodziny świadczą tego rodzaju pomoc online. 7. Kontakt z dzieckiem/rodzicem w celu przekazania obaw związanych z podejrzeniem przemocy i zaoferowania ustalonych wcześniej form wsparcia. Istotne będą wówczas: • empatyczne, uważne słuchanie bez oceniania, • metoda małych kroków, stopniowo zmierzających do osiągnięcia celu rozmowy, • bezpośrednie nazwanie problemu – określenie przemocy w kategoriach przestępstwa, • w przypadku rozmowy z osobą, u której podejrzewane jest działanie o charakterze przemocowym, unikanie sformułowań konfrontujących w celu niepogłębiania problemów osoby doświadczającej przemocy, • skupienie na sytuacji ofiary przemocy, nie sprawcy. • informacje o dostępnych formach pomocy.   Podsumowanie Istotnym wsparciem dla rodzin dotkniętych tym problemem będzie też rzetelna wiedza dotycząca prawnych aspektów przeciwdziałania przemocy. Pod koniec marca podjęto działania legislacyjne: znowelizowano przepisy umożliwiające przyspieszenie postępowania w sprawie izolacji sprawców przemocy. W rezultacie wprowadzony zostanie odrębny tryb szybkiego postępowania w sprawach o zobowiązanie osoby stosującej przemoc do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania oraz zakaz zbliżania się. To istotne posunięcie, które w znacznym stopniu może ograniczyć poczucie bezkarności sprawców, a tym samym wpłynąć na poprawę dobrostanu osób doświadczających przemocy.