STAN PRAWNY NA 15 MAJA 2020 Znieważenie nauczyciela przez ucznia Opracowała: Aneta Chamczyńska-Penkala, prawnik. Zaktualizował: Michał Łyszczarz, prawnik, główny specjalista w Wydziale Oświaty w Urzędzie Miasta w Dąbrowie Górniczej, współautor komentarza do Ustawy o systemie oświaty oraz wielu publikacji z zakresu prawa oświatowego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 28 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 2215 ze zm.), • Ustawa z dnia 2 sierpnia 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1950 ze zm.), • Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 969 ze zm.), • Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 360 ze zm.). Na terenie szkoły lub poza nią, w związku z organizowanymi zajęciami, może dochodzić do sytuacji nieprzyjemnych dla nauczyciela. Mogą polegać na kierowaniu pod adresem pedagoga słów powszechnie uznawanych za obelżywe, obraźliwym zachowaniu czy też agresji. Mówimy wówczas o znieważeniu nauczyciela przez ucznia, które może przybrać formę pisemną, ustną lub gestu. Uczeń może wyładowywać w ten sposób swoją niechęć wobec nauczyciela bez żadnego powodu lub jego zachowanie może być reakcją na polecenie pedagoga, z którym się nie zgadza. W takim przypadku nauczyciel korzysta z ochrony przewidzianej przepisami prawa. Ochrona prawna znieważonego nauczyciela Przepis art. 63 Karty nauczyciela stanowi, że podczas pełnienia obowiązków służbowych lub w związku z nim nauczyciel korzysta z ochrony przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych na zasadach określonych w Kodeksie karnym. Jeżeli zostanie ustalone, że uprawnienia nauczyciela zostały naruszone, organ prowadzący szkołę i jej dyrektor są zobowiązani z urzędu występować w obronie nauczyciela. Kodeks karny w art. 226 przewiduje ochronę funkcjonariusza publicznego. Zgodnie z jego brzmieniem „(…) kto znieważa funkcjonariusza publicznego lub osobę do pomocy mu przybraną, podczas i w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, podlega karze grzywny, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności”. Przedmiotem ochrony tego przepisu są prawidłowe funkcjonowanie instytucji państwowych i samorządu terytorialnego (główny przedmiot ochrony) oraz godność funkcjonariusza publicznego i osoby przybranej mu do pomocy (dodatkowy przedmiot ochrony). Pierwszoplanowe znaczenie ma ochrona funkcjonariusza publicznego, a drugoplanowe jego godność jako osoby fizycznej. Przepisy nie wymagają, aby znieważenie miało charakter publiczny. W praktyce oznacza to, że uczeń może również znieważyć nauczyciela podczas rozmowy przeprowadzonej pod nieobecność innych osób. Koniecznym warunkiem jest jednak spełnienie dwóch przesłanek: znieważenie musi mieć miejsce podczas pełnienia obowiązków służbowych i w związku z nim. Jeżeli nie zachodzi chociażby jedna z nich, nie można mówić o wystąpieniu czynu zabronionego w postaci znieważenia. Takie stanowisko zostało też wskazane w Wyroku Sądu Najwyższego z dnia 28 października 2008 r.: „Z opisu przypisanego skazanemu czynu jednoznacznie wynika, że zarzucono mu znieważenie funkcjonariusza publicznego jedynie w związku z pełnieniem przez niego obowiązków służbowych. (…) nie można przyjąć, że skazany dopuścił się zachowania, które (…) zawierało znamiona czynu zabronionego z art. 226 § 1 k.k.”. Należy także wskazać, że przestępstwo znieważenia ma charakter umyślny i może być popełnione tylko z zamiarem bezpośrednim. Oznacza to, że intencją ucznia był zamiar jego popełnienia, a nawet chęć popełnienia tego czynu. Zniesławienie Poza przypadkami, kiedy nauczyciel w związku ze swoją funkcją i podczas jej pełnienia zostanie znieważony przez ucznia, mogą mieć miejsce także sytuacje, w których do nauczyciela zostaną skierowane słowa np. powszechnie uznawane za wulgarne albo obraźliwe, ale nie w związku z wykonywaniem przez niego funkcji ani też nie podczas wykonywania takiej funkcji, np. w sklepie. W takim przypadku nauczyciel podlega ochronie jak każda inna osoba niebędąca funkcjonariuszem publicznym, przewidzianej w art. 212 Kodeksu karnego. Ten artykuł definiuje przestępstwo zniesławienia. Może zostać popełnione tylko i wyłącznie przez pomówienie pokrzywdzonego przez inną osobę. Pomówienia dotyczą postępowania lub zachowania, które mogą nauczyciela poniżyć w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego do wykonywania zawodu czy też zajmowania stanowiska (np. zarzut nadużywania alkoholu, zażywania substancji psychotropowych lub odurzających, zarzut pedofilii, kierowania pojazdem pod wpływem alkoholu czy zarzut znęcania się psychicznego lub fizycznego nad rodziną). Warunkiem niezbędnym jest, aby oprócz pokrzywdzonego inna osoba lub osoby były odbiorcą takich nieprawdziwych treści kierowanych pod adresem nauczyciela, tj. aby byli świadkowie takiej sytuacji. Treści mogą być przekazywane bezpośrednio lub za pośrednictwem telefonu czy portali społecznościowych. Ściganie sprawcy odbywa się wtedy z oskarżenia prywatnego. Oznacza to, że nauczyciel przy pomocy profesjonalisty – adwokata lub radcy prawnego – może złożyć w sądzie prywatny akt oskarżenia, domagając się ukarania ucznia, który go zniesławił. Obowiązki dyrektora szkoły Zgodnie z art. 63 ust. 2 Karty nauczyciela organ prowadzący szkołę i jej dyrektor są obowiązani z urzędu występować w obronie nauczyciela, gdy ustalone dla niego uprawnienia zostaną naruszone. Żadne przepisy nie przewidują, jak postąpić, gdy do dyrektora szkoły dotrze informacja o zniesławieniu nauczyciela. Należy przyjąć, że każda placówka w odrębny sposób może uregulować tę kwestię w swoim statucie lub osobnym dokumencie. Przede wszystkim konieczne jest uzyskanie pełnej informacji o zaistniałym zdarzeniu. Dyrektor szkoły lub osoba przez niego wyznaczona powinni ustalić świadków i szczegółowy przebieg zdarzenia podczas rozmowy ze świadkami, uczniem, rodzicami lub prawnymi opiekunami, a także zabezpieczyć ewentualne nagrania z monitoringu i udokumentować dokonane ustalenia w formie notatki. W zależności od określonych rozpoznań i woli rozwiązania problemu przez pokrzywdzonego nauczyciela, należy rozważyć poinformowanie organów ścigania o zdarzeniu. Zasadą jednak powinno być polubowne załatwienie sprawy. W sytuacji ponownego popełnienia czynu przez tego samego ucznia na pewno uzasadnione byłoby poinformowanie o zdarzeniu organów ścigania – policji (uczeń odpowiada na podstawie przepisów Kodeksu karnego) lub sądu rodzinnego (jeżeli uczeń nie ukończył 17 lat – wobec takiego ucznia mają wtedy zastosowanie przepisy Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich), w zależności od wieku ucznia, a także ukaranie go karami przewidzianymi w statucie szkoły. W każdym przypadku należy sporządzić notatkę służbową dotyczącą zaistniałego zdarzenia. Odpowiedzialność ucznia, który nie ukończył 17 lat Jak zostało już wcześniej wskazane, sprawę ucznia, który w chwili popełnienia czynu polegającego na zniesławieniu nauczyciela miał nieukończone 17 lat, rozpatruje w sądzie rejonowym wydział rodzinny i opiekuńczy. Stosownie do przepisów Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich sąd bierze pod uwagę osobowość ucznia, wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju psychicznego i fizycznego, cechy charakteru, a także zachowanie oraz przyczyny i stopień demoralizacji, charakter środowiska i warunki wychowywania nieletniego (art. 3 Ustawy). Po przeprowadzeniu postępowania sąd może zastosować wobec ucznia środki przewidziane w Ustawie o postępowaniu w sprawie nieletnich – środki wychowawcze i środki poprawcze w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym. Ten ostatni środek może być orzeczony tylko wówczas, gdy przemawiają za tym wysoki stopień demoralizacji nieletniego oraz okoliczności i charakter czynu, zwłaszcza gdy inne środki wychowawcze okazały się nieskuteczne lub nie rokują resocjalizacji nieletniego (art. 10). Ponadto zgodnie z art. 6 i 7 Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich wobec nieletnich sąd rodzinny może: • udzielić upomnienia, • zobowiązać do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, • zobowiązać do przeproszenia pokrzywdzonego, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, • ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna, • ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania – udzielających poręczenia za nieletniego, • zastosować nadzór kuratora, • skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją, • orzec zakaz prowadzenia pojazdów, • orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego, • orzec umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym albo w rodzinie zastępczej zawodowej, która ukończyła szkolenie przygotowujące do sprawowania opieki nad nieletnim, • orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym, • zastosować inne środki zastrzeżone w niniejszej Ustawie do właściwości sądu rodzinnego, jak również zastosować środki przewidziane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, z wyłączeniem umieszczenia w rodzinie zastępczej spokrewnionej, rodzinie zastępczej niezawodowej, rodzinnym domu dziecka, placówce wsparcia dziennego, placówce opiekuńczo-wychowawczej i regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej. W przypadku, gdy wobec ucznia mają zastosowanie przepisy Kodeksu karnego i odpowiada za swoje czyny jak osoba dorosła, za znieważenie nauczyciela mogą mu być wymierzone kara grzywny, kara ograniczenia wolności lub kara pozbawienia wolności do roku. Zapobieganie agresji wobec nauczycieli Niedopuszczalne jest ignorowanie bezprawnych zachowań wobec nauczycieli. Należy przeprowadzić w szkole odpowiednie akcje czy lekcje o charakterze edukacyjnym i informacyjnym, np. przez policję. Celem takich działań powinno być wskazanie, że to są zachowania społecznie nieakceptowane, nieopłacalne i rodzące konkretne konsekwencje prawne. Ustawa o Policji daje funkcjonariuszom uprawnienia do: • informowania władz samorządowych i społeczności lokalnych o występujących na danym terenie zagrożeniach, ze szczególnym uwzględnieniem problematyki małoletnich i nieletnich, • inspirowania lokalnych społeczności do działań o charakterze prewencyjnym oraz udziału przedstawicieli komórek do spraw nieletnich i patologii w budowaniu lokalnych systemów bezpieczeństwa i tworzenia programów profilaktycznych, • udziału w spotkaniach z małoletnimi, rodzicami, pedagogami oraz przedstawicielami innych podmiotów zajmujących się problematyką zapobiegania patologii społecznej, w tym przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich oraz negatywnym zjawiskom występującym wśród małoletnich, • uczestnictwa w przedsięwzięciach realizowanych na rzecz poprawy bezpieczeństwa środowisk lokalnych, ze szczególnym uwzględnieniem małoletnich i nieletnich, • promowania wśród małoletnich i nieletnich bezpiecznych oraz społecznie pożądanych zachowań.