STAN PRAWNY NA 12 MAJA 2020 Przeciwdziałanie praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu Opracował: Michał Łyszczarz, prawnik, główny specjalista w Wydziale Oświaty w Urzędzie Miasta w Dąbrowie Górniczej, współautor komentarza do Ustawy o systemie oświaty oraz wielu publikacji z zakresu prawa oświatowego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 1 marca 2018 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1115 ze zm.), • Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 2357 ze zm.), • Ustawa z dnia 5 listopada 2009 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 2412 ze zm.), • Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatniczych (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 659 ze zm.), • Ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1491 ze zm.), • Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 713 ze zm.), • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1148 ze zm.). Przepisy dotyczące przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu znajdują się w Ustawie o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu. Czy jej zapisy mają zastosowanie w sprawach dotyczących szkół? Zapisy tej Ustawy bardziej dotyczą organów prowadzących szkoły niż samych placówek bezpośrednio, aczkolwiek nie zawsze i nie odnoszą się do każdego rodzaju operacji gospodarczej. Ustawa posługuje się pojęciem tzw. instytucji obowiązanej, która podlega jej regulacjom. Przepis zawarty w art. 2 Ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu wymienia przykłady instytucji obowiązanych, są to m.in.: • banki krajowe, oddziały banków zagranicznych, oddziały instytucji kredytowych, instytucje finansowe mające siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz oddziały instytucji finansowych niemających siedziby na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, w rozumieniu Ustawy Prawo bankowe, • spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe oraz Krajowa Spółdzielcza Kasa Oszczędnościowo-Kredytowa, w rozumieniu Ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych, • krajowe instytucje płatnicze, krajowe instytucje pieniądza elektronicznego, oddziały unijnych instytucji płatniczych, oddziały unijnych i zagranicznych instytucji pieniądza elektronicznego, małe instytucje płatnicze, biura usług płatniczych oraz agenci rozliczeniowi, w rozumieniu Ustawy o usługach płatniczych itd. Gdzie więc w wykazie/liście ustawowych instytucji obowiązanych jest miejsce szkół? Ustawa wśród instytucji obowiązanych wymienia również: • fundacje ustanowione na podstawie Ustawy o fundacjach w zakresie, w jakim przyjmują lub dokonują płatności w gotówce o wartości równej lub przekraczającej równowartość 10 000 euro, bez względu na to, czy płatność jest przeprowadzana jako pojedyncza operacja, czy kilka operacji, które wydają się ze sobą powiązane, • stowarzyszenia posiadające osobowość prawną, utworzone na podstawie Ustawy Prawo o stowarzyszeniach, w zakresie, w jakim przyjmują lub dokonują płatności w gotówce o wartości równej lub przekraczającej równowartość 10 000 euro, bez względu na to, czy płatność jest przeprowadzana jako pojedyncza operacja, czy kilka operacji, które wydają się ze sobą powiązane. Stowarzyszenia i fundacje jako osoby prawne mogą być organami prowadzącymi niesamorządowe szkoły. Wynika to z treści art. 8 ust. 2 Prawa oświatowego, zgodnie z którym szkoła może być zakładana i prowadzona przez: 1) jednostkę samorządu terytorialnego, 2) inną osobę prawną, 3) osobę fizyczną. Inną osobą prawną, którą wymienia ustawodawca, mogą być stowarzyszenie lub fundacja. Szkoła nie posiada osobowości prawnej, zatem aby uczestniczyć w obrocie prawnym, choćby przez zawieranie umów kupna, musi korzystać z osobowości prawnej podmiotu, który ją utworzył. Szkoła nie jest instytucją obowiązaną w rozumieniu art. 2 Ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu, ale jej organ prowadzący, czyli fundacja lub stowarzyszenie, jest instytucją obowiązaną. Należy podkreślić, że zasady określone w Ustawie o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu nie dotyczą szkoły wprost, ale osób ją prowadzących, które są osobami prawnymi innymi niż jednostka samorządu terytorialnego. Rozpoznawanie ryzyka prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu Instytucja obowiązana ma obowiązek stosowania wobec swoich klientów środków bezpieczeństwa finansowego. Jednym z jej zadań jest rozpoznanie ryzyka prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu związanego ze stosunkami gospodarczymi lub z transakcją okazjonalną oraz ocena jego poziomu. Fundacja lub stowarzyszenie dokumentują rozpoznane ryzyko prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu związane ze stosunkami gospodarczymi lub z transakcją okazjonalną oraz jego ocenę, uwzględniając następujące czynniki: 1) rodzaj klienta, 2) obszar geograficzny, 3) przeznaczenie rachunku, 4) rodzaj produktów, usług i sposobów ich dystrybucji, 5) poziom wartości majątkowych deponowanych przez klienta lub wartości przeprowadzonych transakcji, 6) cel, regularność lub czas trwania stosunków gospodarczych. Zgodnie z art. 34 Ustawy środki bezpieczeństwa finansowego obejmują: 1) identyfikację klienta oraz weryfikację jego tożsamości, 2) identyfikację beneficjenta rzeczywistego oraz podejmowanie uzasadnionych czynności w celu: a) weryfikacji jego tożsamości, b) ustalenia struktury własności i kontroli – w przypadku klienta będącego osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej; 3) ocenę stosunków gospodarczych i, stosownie do sytuacji, uzyskanie informacji na temat ich celu i zamierzonego charakteru, 4) bieżące monitorowanie stosunków gospodarczych klienta, w tym: a) analizę transakcji przeprowadzanych w ramach stosunków gospodarczych w celu zapewnienia, że te transakcje są zgodne z wiedzą instytucji obowiązanej o kliencie, rodzaju i zakresie prowadzonej przez niego działalności oraz zgodne z przesłankami ryzyka prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu związanym z tym klientem; b) badanie źródła pochodzenia wartości i składników majątkowych będących w dyspozycji klienta – w przypadkach uzasadnionych okolicznościami, c) zapewnienie, że posiadane dokumenty, dane lub informacje dotyczące stosunków gospodarczych są na bieżąco aktualizowane. Gdy mamy do czynienia z osobą fizyczną, proces identyfikacji klienta polega na ustaleniu: a) imienia i nazwiska, b) obywatelstwa, c) numeru Powszechnego Elektronicznego Systemu Ewidencji Ludności (PESEL) lub daty urodzenia (w przypadku gdy nie nadano numeru PESEL) oraz państwa urodzenia, d) serii i numeru dokumentu stwierdzającego tożsamość osoby, e) adresu zamieszkania – w przypadku posiadania tej informacji przez instytucję obowiązaną, f) nazwy (firmy), numeru identyfikacji podatkowej (NIP) oraz adresu głównego miejsca wykonywania działalności gospodarczej – w przypadku osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą. W przypadku osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej proces identyfikacji klienta jest podobny, jak w przypadku osoby fizycznej. Polega na ustaleniu: a) nazwy firmy, b) formy organizacyjnej, c) adresu siedziby lub adresu prowadzenia działalności, d) NIP-u, a w przypadku braku takiego numeru – państwa rejestracji, rejestru handlowego oraz numeru i daty rejestracji. Na szczególną uwagę zasługuje treść art. 50 Ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu. Zgodnie z tym aktem prawnym instytucje obowiązane wprowadzają wewnętrzną procedurę w zakresie przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu. Wewnętrzna procedura przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu określa zasady postępowania, uwzględniając charakter, rodzaj i rozmiar prowadzonej działalności. Szczególnie koncentruje się na określeniu: 1) czynności lub działań podejmowanych w celu ograniczenia ryzyka prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu i właściwego zarządzania zidentyfikowanym ryzykiem takiego procederu, 2) zasad rozpoznawania i oceny ryzyka prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu związanego z określonymi stosunkami gospodarczymi lub transakcją okazjonalną, w tym zasad weryfikacji i aktualizacji uprzednio dokonanej oceny ryzyka prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu, 3) środków stosowanych w celu właściwego zarządzania rozpoznanym ryzykiem prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu związanym z danymi stosunkami gospodarczymi lub transakcją okazjonalną, 4) zasad stosowania środków bezpieczeństwa finansowego, 5) zasad przechowywania dokumentów oraz informacji, 6) zasad wykonywania obowiązków obejmujących przekazywanie Generalnemu Inspektorowi informacji o transakcjach oraz zawiadomieniach, 7) zasad upowszechniania wśród pracowników instytucji obowiązanej wiedzy z zakresu przepisów o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu, 8) zasad zgłaszania przez pracowników rzeczywistych lub potencjalnych naruszeń przepisów z zakresu przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu, 9) zasad kontroli wewnętrznej lub nadzoru zgodności działalności instytucji obowiązanej z przepisami o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu, oraz zasadami postępowania określonymi w wewnętrznej procedurze. Ten przepis wskazuje elementy składające się na procedurę przyjmowaną przez organ prowadzący – jest podstawowym elementem systemu zapobiegającego finansowaniu terroryzmu i praniu pieniędzy za pośrednictwem szkoły, ale ponownie należy podkreślić, że jej stworzenia nie podejmuje się dyrektor jednostki organizacyjnej systemu oświaty, ponieważ szkoła nie posiada osobowości prawnej, a co za tym idzie – nie uczestniczy w obrocie cywilno-prawnym. Jakiekolwiek podejrzane transakcje mogą się odbywać wyłącznie za pośrednictwem organu prowadzącego, czyli fundacji lub stowarzyszenia, zatem to te podmioty powinny stworzyć odpowiednie dla swoich jednostek procedury.