Diagnoza i terapia percepcji słuchowej. Co wiemy o metodzie Warnkego? Opracowała: Marta Skrzypczak-Wojtanek, terapeuta pedagogiczny, polonista, terapeuta ręki, przewodnicząca oddziału Polskiego Towarzystwa Dysleksji w Wałczu. Pracuje w szkole podstawowej i przedszkolu, prowadzi prywatny gabinet terapii pedagogicznej „Trzy linie” Słuch – obok dotyku, smaku, wzroku, węchu, propriocepcji, równowagi i interocepcji – to jeden z ośmiu zmysłów, jakie posiada człowiek. Umożliwia on odbiór i przetwarzanie fal dźwiękowych, które są niezbędne do komunikacji, poznawania otaczającego świata, a także ostrzegania przed niebezpieczeństwem. Jest on niezwykle ważny w procesie prawidłowego rozwoju – także dlatego, że bezpośrednio wiąże się ze zmysłem równowagi znajdującym się w uchu środkowym. To dzięki niemu właśnie czujemy swoje ciało, potrafimy określić jego położenie w przestrzeni, możemy uniknąć upadków czy kolizji z różnymi przedmiotami. Znajomość własnego ciała i kontrola nad nim to podstawa wszelkich wyższych aktywności człowieka – pomaga np. prawidłowo posługiwać się przyimkami. Zaburzenia słuchu fonemowego Prawidłowy rozwój i stymulowanie zmysłu słuchu odgrywa niebagatelną rolę w rozwoju człowieka. Wszelkiego rodzaju zaburzenia z nim związane mają ogromny wpływ na przyswajanie przez dziecko zarówno systemu językowego, jak i w późniejszym czasie umiejętności czytania i pisania. Często właśnie kłopoty z opanowaniem tych umiejętności są pierwszym symptomem do pogłębionej diagnozy słuchu. Zaburzenia słuchu fonemowego, czyli różnicowania najmniejszych elementów składowych słów, są jednym z najczęstszych zaburzeń percepcji słuchowej obserwowanych w szkole. Przejawiają się one m.in. trudnościami z syntezą i analizą głoskową podczas nauki czytania w klasach początkowych. Dziecko ma problemy z usłyszeniem lub różnicowaniem głoski w nagłosie, śródgłosie czy wygłosie wyrazu. Nie potrafi w toku mowy wychwycić wszystkich dźwięków we właściwej kolejności. Konsekwencją jest zarówno problem z czytaniem, jak i poważne trudności z prawidłowym zapisem ortograficznym usłyszanych słów (uwidaczniają się zwłaszcza błędy związane z różnicowaniem zmiękczeń i głosek podobnych brzmieniowo). Słuch a trudności szkolne Jednym z poważniejszych zaburzeń związanych z narządem słuchu są Centralne Zaburzenia Przetwarzania Słuchowego (CAPD – ang. Central Auditory Processing Disorders). Dotyczą one aktywnego etapu słuchania związanego z przetwarzaniem dźwięków przez ośrodkową część układu słuchowego. Są definiowane jako zauważalne zaburzenia mechanizmów i procesów związanych z różnorodnymi zachowaniami słuchowymi (np. lokalizacją i lateralizacją dźwięku, dyskryminacją słuchową, rozpoznaniem cech dźwięków, percepcją aspektów czasowych sygnału, zdolnością odbioru sygnału przy występowaniu konkurencyjnych sygnałów akustycznych, zdolnością do odbioru sygnałów o obniżonej redundancji, czyli sygnałów zniekształconych). Dzieci cierpiące na CAPD słyszą mowę, ale często nie są w stanie wychwycić i zrozumieć pojedynczych słów, np. podczas lekcji czy przerwy w szkole nie rozróżniają dźwięków mowy, jeśli w tle panuje hałas lub gdy ktoś mówi zbyt szybko. Problemem staje się opanowanie umiejętności poprawnego czytania i pisania, a także pisania ze słuchu, a co za tym idzie, samodzielne robienie notatek. Wielu z tych uczniów ma także trudności z prawidłową artykulacją. Problemem jest także koncentracja, ponieważ wszelkie dźwięki z otoczenia stają się bodźcami rozpraszającymi dziecko. Problemy z czytaniem i pisaniem Uczeń wykazujący poważne problemy z opanowaniem czytania i pisania często zostaje objęty pomocą psychologiczno-pedagogiczną w szkole. Są to zajęcia wyrównawcze, prowadzone przez wychowawcę lub nauczyciela języka polskiego, czy też korekcyjno-kompensacyjne, prowadzone przez terapeutę pedagogicznego. Często jednak brak postępów w terapii zmusza specjalistów (czy rodziców) do pogłębionej diagnozy i poszukiwania źródeł istniejących trudności. Podstaw problemów z prawidłową artykulacją, czytaniem czy pisaniem należy szukać najpierw na podłożu biologicznym. Mogą to być Centralne Zaburzenia Przetwarzania Słuchowego, niezdiagnozowane problemy natury neurologicznej czy problemy ze wzrokiem (nie tylko ostrością, ale także z akomodacją i konwergencją, astygmatyzmem czy nadwzrocznością), przyczyną trudności może być także dominujące lewe ucho lub np. niewygaszone odruchy pierwotne świadczące o zaburzonym rozwoju neuromotorycznym dziecka, czy wreszcie problemy natury typowo psychologicznej, takie jak zaburzenia lękowe czy depresja. W zależności od zdiagnozowanych przyczyn należy dobrać odpowiednią terapię, a tych nie brakuje. Metoda Warnkego Jedną z metod wykorzystujących specjalistyczny nowoczesny sprzęt jest metoda Freda Warnkego, specjalisty z zakresu psychoakustyki i psycholingwistyki, wieloletniego dyrektora handlowego największego niemieckiego producenta mikrofonów, słuchawek i systemów bezprzewodowych: Sennheiser electronic KG. Opatentował on wiele wynalazków wspierających funkcjonowanie dzieci z różnego rodzaju problemami związanymi ze zmysłem słuchu. Fred Warnke opracował metodę treningu funkcji słuchowych, wzrokowych i motorycznych, która opiera się na aktywnej pracy dziecka z wykorzystaniem specjalistycznego sprzętu Brain-Boy i Lateral-Trainer. Metoda przeznaczona jest dla dzieci od szóstego roku życia, które mają trudności z poprawną artykulacją, opanowaniem umiejętności czytania i pisania. Może także pomóc dzieciom z dysleksją rozwojową, problemami związanymi z lateralizacją (skrzyżowana lub nieustalona) czy trudnościami z nauką. Z aktywnego treningu słuchowego mogą także korzystać osoby dorosłe, chcące poprawić swój poziom funkcjonowania, wrócić do sprawności sprzed uszkodzenia mózgu (np. po udarze) czy też opóźnić rezultaty procesów starzenia. Głównym założeniem metody jest przekonanie, że trudności w czytaniu, pisaniu czy mówieniu wynikają z braku automatyzacji tych czynności. Wszystko co robimy automatycznie, przychodzi nam z łatwością. Kiedy już opanujemy daną umiejętność, popełniamy mniej błędów, działamy szybciej. Jest to bardzo istotne zwłaszcza podczas czytania, gdzie technika jest jedynie narzędziem do rozumienia czytanego tekstu. Diagnoza Zdecydowaną zaletą metody Warnkego jest to, że daje ona szeroki obraz diagnostyczny: procedura obejmuje badanie funkcji związanych ze sprawnością słuchową, wzrokową oraz motoryczną. Pozwala na diagnozę tzw. funkcji podstawowych, takich jak: • próg kolejności wzrokowej i słuchowej, • słyszenie kierunkowe, • różnicowanie tonów, • synchroniczne wystukiwanie rytmu, • czas reakcji z wyborem, • rozpoznawanie wzorca częstotliwości, • rozpoznawanie wzorca czasowego. Pierwsze dwie z wymienionych funkcji podlegających diagnozie – próg kolejności wzrokowej i słuchowej – związane są z postrzeganiem sekwencji bodźców. Umiejętność ta jest niezbędna do opanowania prawidłowych techniki i tempa czytania, a także rozumienia dźwięków mowy. Kolejna, czyli słyszenie kierunkowe, to nic innego jak wyodrębnianie dźwięków mowy spośród innych, płynących z otoczenia. Z kolei różnicowanie tonów jest bezpośrednio związane z umiejętnością odróżniania poszczególnych głosek w mowie oraz melodii języka. Aby dobrze czytać i mieć prawidłową artykulację, potrzebujemy szybko rozróżniać poszczególne dźwięki mowy, a z czasem wykonywać to błyskawicznie, bez zastanowienia. Bez automatyzacji tej umiejętności nie będziemy w stanie prawidłowo i płynnie czytać ani artykułować poszczególnych głosek. Natomiast synchroniczne wystukiwanie rytmu to koordynacja słuchowo-ruchowa, która jest niezmiernie ważna dla prawidłowej współpracy między półkulami mózgu. Tę umiejętność wykorzystujemy np. podczas pisania ze słuchu. Następny z badanych obszarów to tzw. czas reakcji z wyborem, który sprawdza szybkość reakcji na usłyszany dźwięk. Funkcja ta jest potrzebna do automatycznego rozpoznawania i kojarzenia fonemów z grafemami, co istotnie wpływa na opanowanie czytania i pisania. Dwa ostatnie obszary (rozpoznawanie wzorca częstotliwości oraz rozpoznawanie wzorca czasowego) związane są z różnicowaniem długości (krótki, długi) i wysokości dźwięków (niski, wysoki). Są one podstawą potrzebną do odszyfrowywania fragmentów słów i tonów, co jest niezbędne do wychwytywania oraz interpretowania elementów prozodycznych mowy: akcentu, rytmu czy intonacji. Wszystkie próby diagnostyczne dziecko wykonuje w słuchawkach, które zwiększają poziom koncentracji i tłumią ewentualne dźwięki dobiegające z otoczenia. Terapia i ćwiczenia wspierające Po przeprowadzeniu diagnozy terapeuta pracujący metodą Warnkego opracowuje indywidualny program terapeutyczny dla dziecka, bardzo dokładnie określając oczekiwane rezultaty. Sama terapia przebiega w oparciu o wykorzystanie urządzenia Brain-Boy, które swoim wyglądem przypomina niegdyś popularne przenośne gry elektroniczne typu Tetris. Poziom trudności zadań w poszczególnych obszarach (tych samych co w diagnozie) zależy od wyników osiągniętych podczas badania diagnostycznego. Jest on automatycznie regulowany w zależności od tego, czy osoba diagnozowana udziela prawidłowych czy nieprawidłowych odpowiedzi. Dzięki temu motywacja do dalszej pracy nie zmniejsza się, bo zadania nie są zbyt trudne i odpowiadają możliwościom poznawczych dziecka. Poziom trudności będzie wzrastał wraz z liczbą prawidłowych odpowiedzi. Podczas terapii można wykonywać także szereg ćwiczeń wspierających, takich jak np. trening lateralny, który polega na jednoczesnym czytaniu tekstu razem z terapeutą. Oboje korzystają wtedy z mikrofonu podłączonego do specjalistycznej aparatury, która powoduje, że dźwięk przemieszcza się z jednego ucha do drugiego. Podczas treningu czytania osoba ćwicząca słyszy dźwięk z płyty lub głos terapeuty przemieszczający się w słuchawkach z jednej strony na drugą, a jej własny głos przeplata się z głosem terapeuty, tworząc tzw. huśtawkę akustyczną. Jednocześnie zmusza to obie półkule mózgowe do intensywnego wysiłku i skoordynowanej aktywności. Główny cel treningu lateralnego to wzrost koordynacji pracy obu półkul mózgowych. Podsumowanie Metoda Warnkego cieszy się coraz większą popularnością wśród terapeutów. W opinii większości rodziców, którzy wypowiadają się na forach internetowych, metoda ta jest skuteczna, poprawia technikę i tempo czytania, zwiększa koncentrację, a dzieci chętnie uczestniczą w terapii. Brak efektów może być spowodowany niesystematycznością treningów, niską motywacją lub zupełnie innym źródłem trudności niż zaburzenia przetwarzania słuchowego. Przeprowadzone dotąd badania naukowe (w Polsce przez m.in. prof. M. Lipowską, w Niemczech – prof. U. Tewes), a także coraz liczniejsze opisy przypadków świadczą o skuteczności metody Warnkego u osób zmagających się z trudnościami w czytaniu, pisaniu czy w prawidłowej artykulacji. Bibliografia: • E. Brzdęk, M. Zawora, Skuteczność metody Warnkego w usprawnianiu mowy dziecka z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim, http://journals.pan.pl/dlibra/publication/129318/edition/112862/content/the-effectiveness-of-the-warnke-method-in-improving-the-speech-abilities-of-child-with-intellectual-disability-of-mild-degree-brzdek-ewa-zawora-magdalena?language=en (dostęp: 23.04.2020). • Dziecko z wadą słuchu oraz Centralnymi Zaburzeniami Przetwarzania Słuchowego (CAPD), red. J. Skibska, Kraków 2014, http://www.sbc.org.pl/Content/319682/Dziecko_z_wad%C4%85_s%C5%82uchu.pdf (dostęp: 23.04.2020). • Trening koordynacji półkul – lateralny metodą Warnkego, https://www.biomed.org.pl/trening-koordynacji-polkul-mozgowych-lateralny-metoda-warnkego.html (dostęp: 24.04.2020). • A. Kruczyńska, Metoda Warnkego w terapii pacjenta z centralnymi zaburzeniami przetwarzania słuchowego, w: Metody terapii logopedycznej, red. A. Domagała, U. Mirecka, Lublin 2018. • Z. Kurkowski, Audiogenne uwarunkowania zaburzeń komunikacji językowej, Lublin 2013. • J.E. Nowak, Pedagogiczne problemy słuchu fonematycznego u uczniów z trudnościami w czytaniu i pisaniu, Bydgoszcz 1992. • B. Odowska-Szlachcic, B. Mierzejewska, Wzrok i słuch – zmysły wiodące w uczeniu się w aspekcie integracji sensorycznej, Gdańsk 2013.