STAN PRAWNY NA 21 KWIETNIA 2020 Znaczenie prawne edukacji włączającej Opracował: Michał Łyszczarz, prawnik, główny specjalista w Wydziale Oświaty w Urzędzie Miasta w Dąbrowie Górniczej, współautor komentarza do Ustawy o systemie oświaty oraz szeregu publikacji z zakresu prawa oświatowego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1148 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie wa-runków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepeł-nosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecz-nym (Dz.U. z 2017 r. poz. 1578 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 lutego 2019 r. w sprawie szczegółowej organizacji publicznych szkół i publicznych przedszkoli (Dz.U. z 2019 r. poz. 502). Pojęcie „edukacji włączającej” używane jest i promowane przez MEN, jednak w przepisach prawa powszechnie obowiązującego nie ma ono jednolitej definicji. W związku z istniejącymi niejasnościami warto przeanalizować, w jaki sposób pojęcie to definiuje samo ministerstwo oraz jakie regulacje prawne mają tutaj zastosowanie. Zgodnie z informacją na stronie MEN-u edukacja włączająca to takie podejście w procesie kształcenia i wychowania, które ma na celu zwiększenie i wyrównanie szans edukacyjnych wszystkich uczących się przez zapewnienie im warunków do osobistego rozwoju, tak by w przyszłości umożliwić im pełne wykorzystanie indywidualnego potencjału na miarę swoich możliwości oraz pełne włączenie w życie społeczne. Jednym z celów, jakie przyświecają tego rodzaju edukacji, jest wyposażenie dzieci w kompe-tencje niezbędne do stworzenia w przyszłości niewykluczającego społeczeństwa, czyli takiego, którego członkowie, niezależnie od różnic m.in. w stanie zdrowia, sprawności, pochodzeniu czy wyznaniu, są pełnoprawnymi członkami społeczności, a ich różnorodność postrzegana jest jako cenny zasób rozwoju społecznego i cywilizacyjnego. Edukacja włączająca to systemowe, wielowymiarowe i wielokierunkowe podejście do edukacji nastawione na dostosowanie wymagań edukacyjnych, warunków nauki i organizacji kształcenia do potrzeb i możliwości każdego dziecka jako pełnoprawnego uczestnika procesu kształcenia . Dokładniejsze wyjaśnienia uzyskamy, korzystając z materiałów dostępnych na stronie Ośrod-ka Rozwoju Edukacji (ORE). Edukacja włączająca, jak pisze Katarzyna Szczepkowska , czę-sto jest kojarzona z dziećmi z niepełnosprawnościami lub dziećmi ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, które uczestniczą w zajęciach razem ze wszystkimi dziećmi. Coraz częściej używany jest również termin „inkluzja” – rozumiany jako edukacja włączająca otwarta na potrzeby wszystkich dzieci, w tym osób z niepełnosprawnością, pochodzących z mniejszości narodowościowych, etnicznych czy wyznaniowych i innych grup defaworyzowanych. Zdaniem autorki edukacja włączająca koncentruje się na umożliwieniu dzieciom z niepełno-sprawnościami i innymi specjalnymi potrzebami edukacyjnymi nauki z rówieśnikami w pla-cówkach ogólnodostępnych, na docenianiu i wspieraniu wszystkich dzieci (nie tylko niepeł-nosprawnych, ale także tzw. trudnych lub ze środowisk patologicznych, środowisk mniejszo-ści etnicznych itp.) oraz dostosowywaniu placówki do dzieci o zróżnicowanych potrzebach. Edukacja włączająca, opierając się na założeniu, że wszystkie dzieci (także te z niepełno-sprawnościami) mogą i mają prawo uczyć się w placówkach ogólnodostępnych, najbliższych miejsca zamieszkania, koncentruje się na tym, jak je efektywnie edukować i jak zapewnić im poczucie przynależności do zbiorowości przedszkolnej. Można zatem stwierdzić ogólnie, że edukacja włączająca to działania wynikające z obowiązu-jących regulacji prawno-oświatowych, których celem jest integracja dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi z resztą grupy. Barbara Łaska podkreśla, że celem edukacji włączającej jest zapewnienie wszystkim dzieciom wysokiej jakości kształcenia. Obecnie prawie w każdej jednostce organizacyjnej systemu oświaty, również w przedszkolach, uczą się dzieci posiadające orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego. Na marginesie warto dodać, że zgodnie z art. 127 ust. 1 Ustawy Pra-wo oświatowe kształceniem specjalnym obejmuje się dzieci i młodzież niepełnosprawną, nie-przystosowane społecznie i zagrożone tym procesem, wymagające specjalnej organizacji nauki i metod pracy. Ta forma kształcenia może być prowadzona w formie nauki odpowiednio w szkołach ogólnodostępnych, oddziałach przedszkolnych w szkołach podstawowych i szkołach lub oddziałach integracyjnych, przedszkolach i szkołach lub oddziałach specjalnych, innych formach wychowania przedszkolnego i ośrodkach wychowawczo-opiekuńczych. Łaska podkreśla, że do placówek uczęszczają również dzieci nieposiadające żadnej opinii, wymagające jednak pomocy psychologiczno-pedagogicznej z różnych przyczyn, np. trudnej sytuacji rodzinnej. One także są dziećmi ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Obecnie istotą pracy nauczyciela jest umiejętność organizowania zajęć edukacyjnych dla bardzo zróżnicowanej grupy dzieci. W jednej grupie przedszkolnej mają prawo uczyć się m.in.: dzieci szczególnie uzdolnione, z niepełnosprawnością intelektualną, dysleksją rozwojową, przewlekłą chorobą lub zaburzeniami zachowania. Wymaga to od nauczycieli umiejętności takich jak: • stosowanie metod i form pracy, które są skuteczne w nauczaniu dzieci o zróżnicowa-nych potrzebach rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwościach psychofizycznych, • ocenianie ww. dzieci, • współpraca z rodzicami dzieci, • współdziałanie z innymi nauczycielami, • rozpoznawanie potrzeb i możliwości dzieci oraz działania zgodnie z tym rozpoznaniem, • rozwiązywanie problemów oraz korzystanie ze wsparcia instytucji działających na rzecz oświaty. Liczba dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w przedszkolach sięga, według danych ORE, nawet 40 proc. Dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w zależności od tego, w jaki sposób funkcjonują w przedszkolu, potrzebują różnego zakresu wsparcia. Od niewielkiego, dotyczącego udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w trakcie bie-żącej pracy z dzieckiem, do zmian organizacyjnych polegających, np. na zatrudnieniu w pla-cówce nauczyciela posiadającego przygotowanie w zakresie pedagogiki specjalnej, potocznie nazywanego „nauczycielem wspomagającym”. Należy zauważyć, że podstawę prawną do zatrudnienia nauczyciela wspomagającego stanowi § 7 Rozporządzenia w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedo-stosowaniem społecznym. Zgodnie z ust. 1 tej regulacji w przedszkolach ogólnodostępnych z oddziałami integracyjnymi, przedszkolach integracyjnych zatrudnia się dodatkowo nauczy-cieli posiadających kwalifikacje z zakresu pedagogiki specjalnej w celu współorganizowania kształcenia integracyjnego, z uwzględnieniem realizacji zaleceń zawartych w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego. W tych typach jednostek, czyli w przedszkolach integracyjnych lub z oddziałami integracyj-nymi, zatrudnienie nauczyciela wspomagającego jest obligatoryjne. Podobnie jest w przypad-ku opisanym w ust. 2 Rozporządzenia, w myśl którego w przedszkolach ogólnodostępnych, innych formach wychowania, w których kształceniem specjalnym objęte są dzieci posiadające orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane ze względu na autyzm, w tym zespół Aspergera, lub niepełnosprawności sprzężone, zatrudnia się dodatkowo: • nauczycieli posiadających kwalifikacje z zakresu pedagogiki specjalnej w celu współ-organizowania kształcenia dzieci niepełnosprawnych lub specjalistów lub • pomoc nauczyciela – z uwzględnieniem realizacji zaleceń zawartych w orzeczeniu o potrzebie kształcenia spe-cjalnego. Występujący u dziecka autyzm, w tym zespół Aspergera, jest przesłanką, której wystąpienie powoduje, iż zatrudnienie nauczyciela wspomagającego jest obligatoryjne. Zgodnie z ust. 3 przywołanej regulacji można fakultatywnie zatrudnić nauczyciela wspomagającego, w przy-padku gdy w przedszkolu ogólnodostępnym kształceniem specjalnym objęte są dzieci posia-dające orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane ze względu na inne niepełno-sprawności niż autyzm, w tym zespół Aspergera. W takim przypadku można za zgodą organu prowadzącego zatrudniać dodatkowo nauczycieli posiadających kwalifikacje z zakresu peda-gogiki specjalnej lub specjalistów w celu współorganizowania kształcenia odpowiednio dzieci niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie oraz zagrożonych niedostosowaniem spo-łecznym, ale nie ma takiego obowiązku. Nauczyciel wspomagający m.in.: • uczestniczy, w miarę potrzeb, w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez innych nauczycieli oraz w zintegrowanych działaniach i zajęciach realizowanych przez nau-czycieli, specjalistów i wychowawców grup, • prowadzi odpowiednie zajęcia, uwzględniając indywidualne potrzeby rozwojowe i edukacyjne oraz możliwości psychofizyczne dzieci, w szczególności zajęcia rewali-dacyjne, resocjalizacyjne i socjoterapeutyczne, o ile posiada odpowiednie kwalifikacje dostosowane do niepełnosprawności dziecka, • współuczestniczy w opracowaniu IPET-u. Celom edukacji włączającej służy sama organizacja przedszkoli, do których uczęszczają dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Rozporządzenie w sprawie szczegółowej organizacji publicznych szkół i publicznych przedszkoli w § 6 wskazuje, że liczba dzieci w oddziale przedszkola integracyjnego i oddziale integracyjnym w przedszkolu ogólnodostępnym wynosi nie więcej niż 20, w tym nie więcej niż pięcioro dzieci niepełnosprawnych. Przepis Rozporzą-dzenia dba o taki kształt grup przedszkolnych, aby nie zakłócić włączenia dzieci ze specjal-nymi potrzebami edukacyjnymi do procesu kształcenia. Zgodnie z ust. 5 przywołanej regulacji liczba dzieci w oddziale przedszkola specjalnego i oddziale specjalnym w przedszkolu ogólnodostępnym wynosi: • w oddziale dla dzieci z autyzmem, w tym z zespołem Aspergera – nie więcej niż czworo, • w oddziale dla dzieci z niepełnosprawnościami sprzężonymi – nie więcej niż czworo, • w oddziale dla dzieci niesłyszących i słabosłyszących – nie więcej niż ośmioro, • w oddziale dla dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym – nie więcej niż ośmioro, • w oddziale dla dzieci niewidomych i słabowidzących – nie więcej niż dziesięcioro, • w oddziale dla dzieci z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją – nie więcej niż dwanaścioro, • w oddziale dla dzieci z różnymi rodzajami niepełnosprawności, o których mowa w poprzednim punkcie – nie więcej niż pięcioro. Przywoływana na początku Katarzyna Szczepkowska uczula, że przy realizowaniu edukacji włączającej niezwykle istotne są: postawy i kompetencje nauczycieli (nabywanie nowych i stałe pogłębianie wiedzy), aktywne uczestnictwo w procesie wszystkich nauczycieli, nie tylko nauczycieli specjalistów, wzięcie odpowiedzialności za ów proces edukacji i jego uwa-runkowania, świadome budowanie pozytywnego społecznego obrazu niepełnosprawnych dzieci, kształtowanie w nich poczucia własnej wartości.