Diagnoza psychologiczna dzieci i młodzieży – co dyrektor i nauczyciel wiedzieć powinien? Opracował: Paweł Jankowski, absolwent psychologii na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; pracował z chorującymi psychicznie i osobami z niepełnosprawnościami intelektualnymi; interesuje się psychologią społeczną, zaburzeniami osobowości i psychologią uzależnień Diagnoza psychologiczna to całościowy proces związany z gromadzeniem, przetwarzaniem i interpretowaniem różnych danych tworzących profil psychologiczny danej osoby. Istotą tego procesu jest wskazanie wszystkich mocnych i słabszych stron, obszarów deficytowych i tych, które są rozwinięte w normie lub nawet na poziomie ponadprzeciętnym, jak również analiza potrzeb jednostki. Diagnoza psychologiczna może także dostarczyć informacji o typie osobowości danej osoby, jej temperamentu, cech charakteru. Uczciwość wobec czytelnika wymaga, bym w tym miejscu zaznaczył, że ten tekst nie ma wyczerpującego charakteru. Diagnoza psychologiczna to zagadnienie tak obszerne, że w ramach studiów akademickich jest poruszane w ramach osobnego przedmiotu. Zainteresowanych bliżej tematem odsyłam do licznych publikacji autorstwa Pana profesora Władysława Paluchowskiego, znakomitego wykładowcy poznańskiego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Ten tekst powstał na bazie indywidualnych doświadczeń zawodowych i jest zaledwie fragmentem tak ważnej dla psychologii dziedziny. Diagnoza psychologiczna dzieli się na kilka różnych typów, takich jak diagnoza rozwojowa, genetyczna, klasyfikacyjna, prognostyczna i funkcjonalna. Z założenia synteza wszystkich ww. rodzajów jest niezbędna, by stworzyć całościowy obraz diagnozy pełnej. Dokładne wyjaśnianie definicji powyższych typów diagnozy wydaje się mniej użyteczne w kontekście tego tekstu, który ma traktować o diagnozowaniu młodzieży szkolnej i przedszkolnej. Na początek warto przyjrzeć się kilku podstawowym narzędziom stosowanym w diagnozie. 1. Testy inteligencji – to grupa narzędzi diagnostycznych obejmująca materiały, które z założenia posiadają prawidłowe i nieprawidłowe odpowiedzi. Oznacza to, że wyniki uzyskane przez osobę badaną podlegają nie tylko interpretacji, ale przede wszystkim ocenie. Przykładem takiego testu jest na przykład Test Matryc Ravena, zarówno w wersji przeznaczonej do badania dzieci, jak i osób dorosłych czy ponadprzeciętnie uzdolnionych (test posiada właśnie tak rozróżnione kategorie arkuszy). Jest to przykład testu z określonym kluczem odpowiedzi, w ramach którego jedna odpowiedź jest prawidłowa, a podliczone wyniki pozwalają szybko ulokować potencjał intelektualny badanej jednostki na skali centylowej lub stenowej (z uwzględnieniem, rzecz jasna, odpowiednich przedziałów ufności). Innym przykładem testu, nieco bardziej rozbudowanego, jest skala inteligencji Wechslera. Ten test posiada łącznie 12 zadań sprawdzających szereg kompetencji poznawczych i społecznych. W przeciwieństwie do Testu Matryc Ravena, test Wechslera dostarcza bardziej wyczerpujących informacji niż inteligencja ogólna. Ma jednak również swoje słabości związane z kulturową adaptacją, o których wspomnimy na koniec. 2. Kwestionariusze osobowości – grupa narzędzi mierzących cechy osobowości, temperament, charakter. Kwestionariusze te często błędnie (lub potocznie) nazywane są testami. Nazwa taka sugerowałaby istnienie prawidłowych i nieprawidłowych odpowiedzi w kwestionariuszu, tymczasem te odpowiedzi z założenia są różne, a nie prawidłowe/nieprawidłowe. Owszem, może się zdarzyć, że w niektórych środowiskach np. zawodowych będzie sugestia, by przyjmować rekrutów z wysokimi wynikami na jednej skali i niskimi na innej, jednak byłby to wynik subiektywnych preferencji, nie zaś „błędnych odpowiedzi”. Z założenia odpowiedzi zaznaczane przez badanego/badaną są różnorodne, tak jak różnorodne są nasze cechy osobowości i typy temperamentu. Do najbardziej znanych kwestionariuszy osobowości należą między innymi MMPI, EAS czy NEO-FFI. 3. Wywiady kliniczne czy środowiskowe, rozmowa psychologiczna – obejmuje wszystkie informacje ważne dla diagnozy, zebrane w kontakcie z badaną osobą oraz ze środowiskiem, w którym osoba badana żyje lub przebywa. Jest ważne, by diagnosta w trakcie rozmowy z osobą badaną stworzył klimat sprzyjający swobodnej rozmowie i dobremu samopoczuciu osoby badanej, gdyż lęk osoby badanej może budować opór przed otwarciem się. Bywa, że osoba badana unika określonego tematu z powodu świadomych lub nieświadomych traum lub po prostu negatywnych emocji – w takiej sytuacji warto przestać dopytywać o daną kwestię, zarówno z punktu widzenia etyki (niewskazane jest wywoływanie stresu lub poczucia lęku u osoby badanej), jak i praktyki (lęk osoby badanej może potęgować jej opór przed badaniem). Warto pamiętać, że wielu informacji, których nie dostarcza nam osoba badana, może nam dostarczyć otoczenie (np. rodzice, wychowawcy czy opiekunowie w przypadku dzieci i młodzieży). 4. Obserwacja kliniczna – proces związany z bezpośrednim obserwowaniem osoby badanej w różnych sytuacjach społecznych, rejestrowaniem charakterystycznych zachowań, reakcji, nastrojów czy emocji, jak również długości trwania określonych stanów. Długość trwania obserwacji koniecznej dla diagnozy jest z pewnością uzależniona od specyfiki określonego przypadku, dlatego nierozsądnym byłoby wskazywanie sztywnych ram czasowych ww. czynności. Ważnym elementem diagnozy może okazać się także dokładna analiza całej dokumentacji, dotyczącej danej osoby i została nagromadzona latami w toku wcześniejszych badań, obserwacji czy nawet procedur prawnych. W kontekście diagnozy psychologicznej dzieci i młodzieży zasadne wydaje się przede wszystkim to, CO zamierzamy zbadać, by podjąć decyzję, JAK (tj. przy użyciu jakich narzędzi) należy to zrobić. Pamiętajmy również, że testy i kwestionariusze powinny być dobrane w taki sposób, by odpowiadały określonej grupie wiekowej. Dobrym przykładem może być tu Test Matryc Ravena w wersji kolorowej, tj. w wersji przeznaczonej do badania inteligencji ogólnej dzieci. Należy pamiętać, że ten test przedstawia normy wiekowe dla dzieci z przedziału 3;11-9;11 (3 lata i 11 miesięcy – 9 lat i 11 miesięcy). To oznacza, że dzieci, które nie mieszczą się w tym przedziale wiekowym, nie powinny być badane Testem Matryc Ravena. Analogicznie w przypadku testu Wechslera przedział ten wynosi 6;0-16;11. Kolejną istotną kwestią przy diagnozie psychologicznej dzieci i młodzieży jest uwzględnienie wspomnianych na początku przedziałów ufności. Ich zastosowanie polega na uwzględnieniu statystycznego błędu pomiaru, jaki przypisany jest badaniu osoby z danej grupy wiekowej. Przykładowo: przyjmijmy, że w teście Wechslera dziecko otrzymało w podteście Wiadomości wynik przeliczony wynoszący 10. Przedział ufności dla grupy wiekowej, w której znajduje się dziecko, wynosi dla podtestu Wiadomości 2. Oznacza to, że musimy cyfrę 2 odjąć od 10 oraz dodać do 10 – wówczas otrzymamy odpowiednio 8 i 12. Dzięki temu możemy wnioskować, że w zależności od warunków wynik przeliczony dziecka w podteście Wiadomości mieści się w przedziale 8-12. 8 to wynik poniżej przeciętnej, natomiast 12 – wysoki. Informacje o przedziałach są niezbędne, by zobrazować, że do wyniku dziecka należy podchodzić ostrożnie i nie wyciągać pochopnych wniosków, a raz skonstruowana diagnoza nie jest dana raz na zawsze. Czy świadczy to o słabości testowania? Niekoniecznie. Tak duża rozpiętość przedziałów ufności wynika między innymi z dużej dynamiki rozwoju dziecka czy adolescenta i dużej elastyczności psychiki dziecka, w tym jego intelektualnego potencjału. Jak wspomniałem na początku, test Wechslera ma tę przewagę nad Testem Matryc Ravena, że bardziej szczegółowo może zobrazować potencjał intelektualny jednostki, wskazując na mocne i słabe strony w różnych rodzajach zadań. Przykładowo, dziecko może osiągnąć wysokie wyniki w podteście Wiadomości i niskie w podteście Arytmetyka. Oznacza, że zasób jego wiedzy ogólnej jest wysoki, jednak gorzej radzi sobie z zadaniami matematycznymi. Należy jednak pamiętać o kilku niedociągnięciach testu Wechslera, związanych z jego konstrukcją. Po pierwsze, to test zaadaptowany do warunków kulturowych określonego kraju. Przykładowo, w polskiej adaptacji znajduje się m.in. pytanie o odległość między Warszawą a Szczecinem. Takie pytanie byłoby nieadekwatne, gdyby zadano je np. dziecku mieszkającemu w Australii, które z oczywistych względów prawdopodobnie nie jest zaznajomione z polską geografią (a przynajmniej nie w takim stopniu jak statystyczne polskie dziecko). Bezzasadne zatem będzie badanie polską adaptacją testu Wechslera na przykład dziecka pochodzącego z rodziny czeczeńskich uchodźców, którzy mieszkają w Polsce od paru tygodni. Drugim niedociągnięciem związanym z konstrukcją testu Wechslera jest nieaktualność niektórych jego danych. Przykładowo, w podteście Uzupełnianie Obrazków znajduje się obrazek przedstawiający stary model telefonu z korbką. Dla wielu współczesnych dzieci taki telefon może być czymś zupełnie nieznanym, co sprawia, że pozycje testowe wydają się być archaiczne i niedostosowane do obecnych realiów, a przez to wpływające na jakość pomiaru. Prawdopodobnie to jeden z powodów, dla których test Wechslera ma być stopniowo zastępowany Stanfordzką Skalą Inteligencji Bineta. Poza predyspozycjami intelektualnymi, obszarem zainteresowania diagnosty może być również profil osobowościowy dziecka czy adolescenta. Istnieje wiele kwestionariuszy pozwalających zbadać wspomniany obszar. Jednym z nich jest EAS, czyli Kwestionariusz Temperamentu Arnolda H. Bussa i Roberta Plomina. W przypadku badania dziecka jest to kwestionariusz wypełniany przez rodzica lub nauczyciela. To narzędzie pozwala zobrazować nasilenie następujących skal: Emocjonalność, Aktywność, Towarzyskość i Nieśmiałość. Psycholog po sprawdzeniu i przyporządkowaniu wskazanych pozycji testowych do odpowiedniej skali zlicza punkty, którym następnie przypisuje określony sten (każda grupa wiekowa posiada własne normy związane z przypisaniem wyniku surowego do określonego stenu). Interpretacja wyników odbywa się zgodnie z założeniami skali stenowej, mówiącej, że: • steny 1–4 – wyniki niskie, • steny 5–6 – wyniki przeciętne, • steny 7–10 – wyniki wysokie. Przykładowo, jeśli dziewczynka w wieku 5 lat osiągnęła w skali Nieśmiałość wynik surowy 15 (w kwestionariuszu wypełnianym przez rodzica), to jej wynik uplasuje się w 8 stenie, zatem będzie to wynik wysoki. Na tej podstawie można przypuszczać, że dziecko przejawia zachowania nieśmiałe w interakcji z otoczeniem i ta cecha jest nasilona. Na koniec warto wspomnieć o jeszcze jednym rodzaju metod, których celowo nie przedstawiłem we wstępie. Mowa o metodach projekcyjnych, które z założenia powinny badać nieuświadomione lub po prostu mniej świadome potrzeby jednostki. Według założeń tej metody jednostka wyraża je dzięki np. swobodnemu opisowi tego, co widzi na konkretnym obrazku (jak np. w Teście Apercepcji Tematycznej Henry Murray'a) lub dokonując określonego rysunku w ramach Testu Drzewa Chalersa Kocha. Są to metody mające swoje pierwotne źródło w nurcie psychoanalitycznym i nie należą do narzędzi wystandaryzowanych, przez co budzą niechęć części środowiska psychologów. Krytycy metod projekcyjnych wskazują na większą swobodę w interpretacji tego, co osoba badana mówi lub co rysuje, a to z kolei może wpływać na pochopność wyciąganych wniosków. Jedno jest pewne: stosowanie metod projekcyjnych może być wartościowe, jednak musi temu towarzyszyć odpowiednie przygotowanie i duża doza samokrytycyzmu przeprowadzającego badanie psychologa. Na koniec należy jeszcze raz przypomnieć, że prezentowany tekst jest tylko wycinkiem wiedzy na temat tak szerokiego obszaru jak diagnoza psychologiczna, nawet jeśli temat zawęzimy do diagnozy dzieci i młodzieży. Psycholog może badać na różne sposoby i z użyciem różnych narzędzi, w zależności od tego, co dokładnie chce zmierzyć. By diagnoza była pełna, warto zastosować szerokie spektrum narzędzi, takich jak wywiady środowiskowe, obserwacje psychologiczne, testy i kwestionariusze. Dobrze, by osoba badana była dla psychologa nieznaną (tj. taką, której psycholog nie zna na innej, pozadiagnostycznej płaszczyźnie), co pozwoli zachować znacznie większą neutralność i – co się z tym wiąże – obiektywność pomiaru. LITERATURA: • W. J. Paluchowski, Diagnoza psychologiczna: proces, narzędzia, standardy 2007. • T. Szustrowa, „TAT Podręcznik”, Polskie Towarzystwo Psychologiczne, 1997. • W. Oniszczenko, „Kwestionariusz temperamentu EAS Arnolda H. Bussa i Roberta Plomina, Wersje dla dorosłych i dla dzieci, adaptacja polska, Podręcznik”, Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa, 1997. • A. Jaworowska T. Szustrowa, „Test Matryc Ravena w wersji Kolorowej, podręcznik”, Pracownia Testów Psychologicznych 2003.