Wyzwania związane z rekrutacją Opracował: Paweł Jankowski, absolwent psychologii (UAM w Poznaniu), kontynuował edukację na studiach podyplomowych (z seksuologii oraz psychologii transportu). Pracował w Ośrodku Interwencji Kryzysowej, fundacji wspierającej osoby wykluczone oraz jako psycholog w Warsztacie Terapii Zajęciowej Nastolatkowie kończący szkołę podstawową stają przed dużym dylematem związanym z ich dalszym kształceniem. Może się okazać, że od decyzji tej będzie zależał kierunek ich rozwoju i – co się z tym wiąże – sposób życia. W jaki sposób doradzić świeżo upieczonemu absolwentowi podstawówki? Sprawa nie jest jednoznaczna i trudno oczekiwać jednej konkretnej rady, która na pewno okaże się pomocna. Tym bardziej, że preferencje człowieka się zmieniają i to, co wydawało się atrakcyjne na etapie szkoły podstawowej, po kilku latach może okazać się już nie tak dobrym pomysłem. Albo na odwrót: to, co nie wzbudzało zainteresowania u dziecka, zaczyna go ciekawić dopiero po jakimś czasie. Warto jednak wziąć pod uwagę kilka czynników, które sprawiają, że dana szkoła okazuje się dla dziecka mniej lub bardziej adekwatna. Co ze studiami? Niekiedy już na etapie szkoły podstawowej dziecko wie, że będzie chciało kontynuować naukę na studiach wyższych. Nie ma jeszcze sprecyzowanego kierunku, ale wie, że na pewno chce się dalej uczyć na poziomie akademickim. Należy pamiętać, że dla niektórych zawodów – pielęgniarstwa, położnictwa, psychologii czy opieki społecznej – nie ma szkół średnich czy zawodowych dających choćby najmniejsze uprawnienia. W przypadku zawodów ścisłych jest na odwrót: określone uprawnienia można nabyć już na etapie szkoły branżowej czy technikum. Dla tych pierwszych ukończone szkolnictwo wyższe jest warunkiem koniecznym do pracy w wyuczonym zawodzie. Z jednej strony rozsądnym kierunkiem w przypadku takich osób wydaje się kontynuacja szkoły w liceum ogólnokształcącym, przygotowującym typowo do studiów. Z drugiej zaś, jeśli dany uczeń zamierza pójść na określone studia, a wcześniej zdobyć uprawnienia z zupełnie innej branży, nauka w technikum również może okazać się pomocna. Psychologiczne predyspozycje By spróbować odpowiedzieć na pytanie, jaki zawód (lub grupa zawodów) odpowiada danemu człowiekowi, trzeba uwzględnić i zestawić dwa czynniki: charakterystykę poszczególnych zawodów oraz indywidualne predyspozycje kandydata. Należy więc przyjrzeć się predyspozycjom indywidualnym, możliwościom intelektualnym i cechom osobowościowym. Na osobowość składa się szereg względnie trwałych cech determinujących określone zachowanie oraz sposób, w jaki odbierane i przetwarzane są bodźce ze świata zewnętrznego. Istnieje wiele parametrów definiujących osobowość: m.in. introwersja–ekstrawersja, ugodowość, otwartość na doświadczenia, neurotyzm czy sumienność. Akurat te wymienione należą do modelu tzw. Wielkiej Piątki, stworzonej przez psychologów Paula Costa i Roberta McCrae. Przyjrzyjmy się ogólnie każdej z wymienionych cech i jej znaczeniu dla rozwoju edukacyjnego czy zawodowego ucznia. Wielka Piątka Introwersja–ekstrawersja – pojęcia te dotyczą źródeł pozyskiwania energii. Introwertycy dobrze się czują i „ładują akumulatory” w samotności (lub w kameralnym gronie), a szybko robią się zmęczeni wtedy, gdy mają spędzać dużo czasu w większej grupie, nie wspominając już o tłumie. W przypadku ekstrawertyków jest na odwrót – najlepiej czują się w towarzystwie, współpracując z grupą, uwielbiają rozmawiać, dyskutować i analizować razem z innymi. Panuje błędne przekonanie, że introwersja związana jest z nieśmiałością i lękiem społecznym, a ekstrawersja z pewnością siebie i zachowaniami prospołecznymi. Owszem, może się zdarzyć, że introwertyk będzie jednocześnie nieśmiały, jednak zestawianie obu cech jest uproszczeniem. Z psychologicznego punktu widzenia introwertyk lepiej powinien odnaleźć się w tych zawodach, które stawiają na samodzielność: elektryk, architekt, malarz, księgowy. Ekstrawertycy zaś, przynajmniej w teorii, lepiej odnajdą się w takich zawodach jak dziennikarz, pracownik banku obsługujący klientów, wykładowca akademicki. Oczywiście nie wyklucza to innych konfiguracji zawodowo-osobowościowych. Należy przy tym pamiętać, że rzadko trafiają się osoby identyfikujące się w całości jako introwertycy czy ekstrawertycy, zazwyczaj mówi się o mniejszym lub większym nasileniu wspomnianych cech. Otwartość na doświadczenia – cecha ta odnosi się do potrzeby dostarczania sobie nowych bodźców. Osoba z wysokimi wynikami na tej skali będzie poszukiwała nowych wrażeń. Może więc lepiej odnaleźć się w zawodach wymagających adaptacji do zmieniających się warunków. Osoba z wynikami niskimi – przeciwnie – będzie preferować aktywność powtarzalną, schematyczną. Można przypuszczać, że osoba bardziej otwarta na doświadczenia lepiej odnajdzie się jako ratownik medyczny, zaś osoba mniej otwarta – np. jako urzędnik. Ugodowość – cecha ta dotyczy ogólnego nastawienia do innych ludzi. Jednostki z wysokimi wynikami na skali będą skłonniejsze do współpracy z innymi, a osoby z niskimi wynikami – do zachowań antagonistycznych. W związku z tym osoby z wysoką ugodowością przypuszczalnie lepiej odnajdą się w obszarze pracy grupowej, jak również w bezpośrednim kontakcie z klientem, zwłaszcza w porównaniu do tych osób z mniejszą ugodowością. Neurotyzm – cecha ta odnosi się do szeroko pojętej emocjonalności człowieka – ewentualnych obsesji i kompulsji, odczuwanych lęków, sytuacji stresujących oraz zachowań związanych z przeżywanymi stanami. Osoby z wysokimi wynikami na tej skali prawdopodobnie gorzej – w porównaniu do osób z niskimi wynikami – odnajdą się w obszarach zawodowych wymagających stabilności i spokoju. Sumienność – cecha ta dotyczy takich zachowań jak: finalizowanie rozpoczętych działań, trzymanie się terminów, konsekwencja i upór w wykonywaniu pracy. Kwestionariusz, za pomocą którego badane jest nasilenie powyższych cech, to Inwentarz Osobowości NEO-FFI. Jest on stosowany zarówno dla osób dorosłych, jak i młodzieży (od 15. roku życia). Ważne, by pamiętać, że jedynymi użytkownikami uprawnionymi do jego stosowania są psychologowie. Poziom inteligencji Oprócz cech osobowościowych innym z czynników, który może mieć wpływ na słuszność obranego kierunku zawodowego, jest poziom inteligencji. Można stwierdzić z dużym prawdopodobieństwem, że osoba z bardzo niskimi wynikami w tym zakresie nie będzie miała odpowiednich predyspozycji do zawodów, które wymagają największych kwalifikacji. Nie należy jednak do zależności tej podchodzić w sposób bezkrytyczny. Po pierwsze za subiektywnie pojęte powodzenie na rynku pracy odpowiada nie tylko intelekt, ale również cechy osobowościowe i te związane z temperamentem. Osoba z niskim poziomem inteligencji może równie dobrze wiele nadrabiać swoim uporem i sumiennością w wykonywaniu pracy, zdobywaniu wiedzy i realizacji kolejnych zamierzonych celów. Wysokie IQ samo w sobie także nie jest gwarantem sukcesu – osoby bardzo inteligentne wcale nie są wolne od takich problemów jak zaburzenia lękowe czy depresja, które mogą skutecznie utrudniać rozwój zawodowy. Podsumowanie Rekrutacja jest procesem, w ramach którego pomocna może się okazać wiedza na temat indywidualnych predyspozycji danego kandydata. W tym celu faktycznie można posłużyć się wynikami testów czy kwestionariuszy, należy jednak pamiętać o ważnych aspektach etycznych takiego działania. Po pierwsze w przypadku osób niepełnoletnich zgodę na ich badanie powinien wyrazić rodzic lub prawnie ustanowiony opiekun. Po drugie powstałe w taki sposób informacje mogą być pomocne, nie należy jednak traktować ich jako wyroczni. Pamiętajmy, że szereg cech w ludzkiej psychice podlega zmianom, podobnie jak osobiste preferencje i wybory każdego z nas. Należy doceniać inicjatywę ucznia i jego pomysły, a wsparcie w zakresie doradztwa zawodowego powinno mieć miejsce wtedy, gdy uczeń sam się po nie zwróci. Bibliografia: • Inwentarz Osobowości NEO-FFI Paula T. Costy Jr i Roberta i Roberta R. McCrae: adaptacja polska: podręcznik, red. Bogdan Zawadzki, Jan Strelau i in., Warszawa 2001. • A. Jaworowska, T. Szustrowa, Test Matryc Ravena w wersji kolorowej. Formy: klasyczna i równoległa, Warszawa 2003. • Skala Inteligencji D. Wechslera dla dzieci – wersja zmodyfikowana, WISC-R: podręcznik, red. A. Matczak, tłum. A. Piotrowska, Warszawa 1997.