STAN PRAWNY NA13 MARCA 2020 Ocena gotowości szkolnej Opracowała: Magdalena Bochenek, psycholog, specjalizuje się w pracy z dziećmi, młodzieżą oraz ich rodzinami, wspieraniu osób w sytuacjach kryzysowych i konfliktowych, pracuje w poradni psychologiczno-pedagogicznej, posiada doświadczenie w pracy w przedszkolu i szkole, członek grupy interwentów oświatowych Biura Edukacji m.st. Warszawy; zaktualizowała: Jagna Niepokólczycka-Gac, pedagog, socjoterapeutka, doświadczony kurator społecznego sądu rodzinnego i dla nieletnich Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1148 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 1 lutego 2013 r. w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych, w tym publicznych poradni specjalistycznych (Dz.U. z 2013 r. poz. 199 ze zm.). Pierwsze doświadczenia dziecka związane z podjęciem nauki w szkole w znacznym stopniu mogą determinować dalszą jakość kształcenia, zarówno w perspektywie skutków obserwowanych przez nauczycieli bezpośrednio – jako trudności z opanowaniem oczekiwanej wiedzy i umiejętności w początkowym okresie nauki, jak i długoterminowych następstw wpływających na osiągnięcia szkolne na kolejnych etapach edukacji, a często także w różnych sferach dorosłego życia. Z uwagi na to ocena gotowości szkolnej jest jednym z istotnych i odpowiedzialnych zadań poradni wobec dzieci, które w następnym roku szkolnym mają rozpocząć realizację obowiązku szkolnego. Diagnoza gotowości szkolnej – uwarunkowania formalno-prawne Badanie gotowości szkolnej jest jednym z fundamentalnych zadań poradni. Ten obszar działalności poradni został zdefiniowany w przepisach przez pryzmat celów, jakim służy diagnoza dokonywana przez specjalistów w poradni psychologiczno-pedagogicznej oraz efektów przeprowadzonych badań. W tym kontekście badanie gotowości szkolnej jest prowadzone w szczególności w celu określenia indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz indywidualnych możliwości psychofizycznych dziecka, wyjaśnienia mechanizmów jego funkcjonowania w odniesieniu do zadań rozwojowych, jakim powinno sprostać w związku z podjęciem nauki w szkole, oraz wskazania optymalnych sposobów działania, by mogło je realizować w sposób satysfakcjonujący dla siebie i otoczenia. Efektem diagnozowania dzieci pod kątem oceny ich dojrzałości szkolnej może być: • stwierdzenie rozwoju adekwatnego do wieku – stwierdzenie gotowości szkolnej we wszystkich sferach rozwoju; do ustalenia z rodzicami pozostaje wówczas forma przekazania wyników przeprowadzonych badań; na pisemny wniosek rodziców poradnia jest zobowiązana sformułować opinię lub informację o wynikach diagnozy przeprowadzonej w poradni, • w przypadku problemów rozwojowych utrudniających zdaniem specjalistów podjęcie obowiązku szkolnego – również na wniosek rodziców – wydanie opinii, a w szczególnych przypadkach orzeczenia (o potrzebie kształcenia specjalnego, zajęć rewalidacyjno-wychowawczych, indywidualnego obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego), • objęcie dziecka oraz rodziców bezpośrednią pomocą psychologiczno-pedagogiczną, • wspomaganie nauczycieli w zakresie pracy z dziećmi oraz rodzicami. W odniesieniu do dzieci, które mają podjąć naukę w klasie pierwszej, aktualnie obowiązujące przepisy wymagają wydania przez poradnię opinii: • o możliwości rozpoczęcia nauki w szkole podstawowej przez dziecko, które w danym roku kalendarzowym kończy sześć lat (wydanie takiej opinii jest konieczne, jeżeli dziecko nie korzystało z wychowania przedszkolnego w roku szkolnym poprzedzającym rok szkolny, w którym ma rozpocząć naukę w szkole podstawowej), • w sprawie odroczenia spełniania przez dziecko obowiązku szkolnego w danym roku szkolnym, dla dzieci, których rodzice wystąpią z wnioskiem o odroczenie obowiązku szkolnego; wniosek składa się w roku kalendarzowym, w którym dziecko kończy siedem lat; odroczenie dotyczy roku szkolnego, w którym dziecko ma rozpocząć spełnianie obowiązku szkolnego; wniosek o odroczenie obowiązku szkolnego składa się nie później niż do 31 sierpnia, w związku z tym opinię należy uzyskać odpowiednio wcześniej, • w odniesieniu do dzieci posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wniosek w sprawie odroczenia obowiązku szkolnego można złożyć ponownie w roku kalendarzowym, w którym dziecko kończy osiem lat; wniosek składa się nie później niż do 31 sierpnia. Tylko rodzice (prawni opiekunowie) mogą wnioskować o przeprowadzenie badań w poradni. Trzeba też podkreślić, że rodzice każdego dziecka mają prawo, w każdym czasie, zgłosić się do poradni w celu oceny gotowości szkolnej ich dziecka, niezależnie od tego, czy takie działanie jest konieczne lub wymagają tego przepisy. Poradnia nie może odmówić wówczas badania dziecka. Elementy składowe gotowości szkolnej Jak podaje Nowy słownik pedagogiczny, dojrzałość szkolna to osiągnięcie przez dziecko takiego stopnia rozwoju fizycznego, umysłowego, emocjonalnego i społecznego, który pozwoli mu na opanowywanie treści programu szkolnego oraz aktywny udział w życiu szkoły. Współcześnie częściej posługujemy się pojęciem gotowości niż dojrzałości szkolnej. Dziecko gotowe do podjęcia nauki to takie, które jest zainteresowane uczeniem się i byciem uczonym, potrafi kontynuować zadanie mimo pojawiających się trudności czy niepowodzenia. Ważnym aspektem będzie również umiejętność utrwalania poznawanych treści. Podczas diagnozy gotowości szkolnej poddajemy analizie poszczególne sfery rozwojowe: 1. Rozwój fizyczny – skupiamy uwagę na sprawności dziecka w zakresie dużej i małej motoryki oraz obserwowaniu odporności na zmęczenie. W zakresie dużej motoryki oczekujemy, że dziecko wykaże się dobrą koordynacją ruchową (np. jeździ na rowerze, rolkach, nartach), bez trudności wykonuje próby wymagające stania i skakania na jednej nodze oraz utrzymania równowagi. Gotowość do podejmowania złożonych zadań szkolnych – pisanie, rysowanie, wycinanie, konstruowanie itp. – również wymaga dobrej sprawności dziecka w zakresie małej motoryki. Płynne, swobodne ruchy dłoni podczas wykonywania zadań grafomotorycznych świadczą o gotowości do podejmowania dłuższych zadań związanych z pisaniem. W przypadku braku tej dojrzałości może dochodzić do kumulowania się napięcia w dłoni dziecka, podwyższonej męczliwości, a w efekcie do wycofania się dziecka z podejmowania aktywności wymagających precyzyjnych ruchów ręki. Podczas badania dziecka warto zwrócić uwagę na występowanie współruchów w przypadku prób wymagających precyzji. 2. Rozwój umysłowy – będziemy analizować w oparciu o obserwację i próby rozwojowe pozwalające ocenić dojrzałość procesów poznawczych dziecka. Niezwykle ważna będzie gotowość do utrzymywania koncentracji uwagi na zadaniu (ok. 30 minut), a także umiejętność kierowania uwagą. Ta umiejętność będzie zapewniała podążanie za poleceniami nauczyciela, eliminowanie nieistotnych bodźców, dążenie do kończenia zadania. Koncentracja uwagi jest funkcją bezpośrednio powiązaną z umiejętnością zapamiętywania. Poddane diagnozie powinny zostać również procesy spostrzegania wzrokowego i słuchowego. Rozwój percepcji wzrokowej powinien umożliwiać dokonanie analizy i syntezy znaków graficznych oraz różnicowania zależności pomiędzy elementami. Percepcja słuchowa ma pozwalać dziecku na różnicowanie rymów i rytmu mowy, dokonywanie analizy i syntezy sylabowej i głoskowej prostych wyrazów. Istotna jest orientacja w schemacie ciała i przestrzeni. Mowa bierna powinna być rozwinięta w stopniu umożliwiającym rozumienie słuchanych tekstów, poleceń i komentarzy. W mowie czynnej dziecko powinno bez trudności budować wypowiedzi zdaniowe, posługując się słownictwem zapewniającym możliwość przekazywania jego wiedzy, informowania o potrzebach, formułowania pytań – poprawnie pod względem artykulacyjnym. W myśleniu dziecka będziemy sprawdzać rozwój umiejętności klasyfikowania, wnioskowania przyczynowo-skutkowego, operowania informacjami oraz gotowość do rozumienia reguł i prostych pojęć. Z punktu widzenia gotowości do uczenia się matematyki istotne będą: przeliczanie przedmiotów oraz ich reprezentacji symbolicznych i ikonicznych, dodawanie i odejmowanie w zakresie 10 (na palcach lub w pamięci), zdolność do operacyjnego rozumowania na poziomie konkretnym (uznawanie stałości ilości nieciągłych, zdolność do wyznaczania konsekwentnej serii w ilości rosnącej lub malejącej) oraz do posługiwania się reprezentacjami symbolicznymi (cyfry, znaki). 3. Rozwój emocjonalny – przeżywając bogactwo uczuć właściwe człowiekowi, dziecko rozwija umiejętność panowania nad pojawiającymi się emocjami, np. nad złością, gniewem czy smutkiem. Impulsywność i gotowość do gwałtownych reakcji zmniejsza się, a dziecko stara się dostosować swoje zachowanie do określonej sytuacji, biorąc pod uwagę potrzeby innych jej uczestników (dużych i małych). Czas przeżywania różnych stanów wydłuża się, zmniejsza się labilność emocjonalna. Pojawia się gotowość do wytrwałego działania oraz pokonywania pojawiających się trudności, umiejętność okazywania życzliwości, przyjaźni, wdzięczności. Dziecko reaguje na uwagi dotyczące swojego zachowania. Rozwija się poczucie odpowiedzialności, czyli dostrzegania konsekwencji swojego działania oraz obowiązku, tj. podejmowania działania z nakazu moralnego. 4. Rozwój społeczny – kształtuje się poczucie przynależności do grupy, dzięki temu pojawia się gotowość do realizowania poleceń czy zadań zlecanych grupie. Wchodzi w role grupowe, które są ważne dla realizacji celu. Potrafi współdziałać w grupie rówieśniczej, czeka na swoją kolej, podporządkowuje się regułom i normom obowiązującym w zespole. Dziecko porównuje siebie i innych, dokonuje oceny poprawności zachowania. Obserwujemy gotowość do rezygnowania z dziecięcego egocentryzmu i podejmowanie działań prospołecznych. Kiedy badać gotowość szkolną? To pytanie wydaje się mieć jedyną sensowną odpowiedź – jak najbliżej początku roku szkolnego, w którym dziecko ma rozpocząć naukę, zakładając, że rozwój dziecka trwa i każdy miesiąc, czasem nawet tydzień, przynosi obserwowalne zmiany. Niestety rodzice z różnych przyczyn zgłaszają się w celu przeprowadzenia takiej diagnozy nawet rok wcześniej, a na próby tłumaczenia, że za wcześnie, reagują gwałtownym protestem. W takich przypadkach warto zaprosić ich z dzieckiem na diagnozę ogólnego rozwoju, z założeniem przekazania odpowiednich zaleceń do wspierania rozwoju dziecka w razie stwierdzonych potrzeb. Na diagnozę gotowości szkolnej umówić się jednak najwcześniej w końcu roku szkolnego. Diagnoza w praktyce W praktyce poradnianej badaniem gotowości szkolnej zajmują się głównie psychologowie. Biorąc pod uwagę złożoność problematyki gotowości szkolnej, czasem przeprowadzenie pełnej diagnostyki będzie wymagało zaangażowania innych specjalistów – logopedy, pedagoga, terapeuty. Proces diagnozy rozpoczyna się od wywiadu z rodzicem, dotyczącego dotychczasowego rozwoju dziecka, jego sytuacji zdrowotnej i życiowej. Nie można lekceważyć wpływu warunków bytowych na funkcjonowanie dziecka oraz zasobów środowiska rodzinnego w zakresie udzielania dziecku wsparcia w procesie rozwoju, a także zaspokajania jego potrzeb w różnych sferach życia. Podczas wywiadu pojawia się również moment na poproszenie rodzica o wynik badania gotowości szkolnej przeprowadzonego przez nauczyciela w oddziale przedszkolnym. Dzięki zapoznaniu się z jego wynikiem możemy zwrócić szczególną uwagę na sfery rozwojowe postrzegane przez nauczyciela jako słabsze u dziecka. Wywiad umożliwia nam również poznanie stanowiska rodzica w sprawie podjęcia przez dziecko obowiązku szkolnego. Rodzic, który trafia do poradni motywowany obawą, że dziecko sobie nie poradzi w szkole, może generować wystąpienie podobnego przekonania u dziecka. Warto mieć to na uwadze podczas badań, a także w procesie dokonywania analizy wyników. Postępowanie diagnostyczne krok po kroku Prowadząc diagnozę młodszych dzieci, musimy pamiętać o konieczności rozpoznania ich sposobów reagowania emocjonalnego, dostosowaniu się do ich tempa pracy, zorientowaniu się w zasobie słownika oraz gotowości do współpracy. Po tej niezwykle ważnej wstępnej orientacji, w której może pomóc wspólne rysowanie, prosta gra czy przeczytanie opowiadania, możemy przystąpić do przeprowadzenia prób rozwojowych oraz badań testowych. Określenie potencjału poznawczego możemy oprzeć o wyniki testu matryc Ravena, skali Leitera, skali WISC-R, testu CFT 1-R. Badanie skalami IDS pozwala na określenie poziomu rozwoju rozumowania logiczno-matematycznego, uwagi, zapamiętywania logicznego oraz umiejętności przystosowania społeczno-emocjonalnego. Pełne badanie rozwoju percepcji wzrokowej umożliwia zastosowanie testu Marianny Frostig. Oceny stopnia automatyzacji przywoływania informacji leksykalnych możemy dokonać, stosując TSN-M. Nowym narzędziem do ogólnej oceny rozwoju psychoruchowego dziecka jest KORP, a bardziej znanym Bateria 5/6. Można również przeprowadzić diagnozę gotowości dziecka do uczenia się matematyki w oparciu o model zaproponowany przez prof. Edytę Gruszczyk-Kolczyńską. Natomiast w przypadku wystąpienia wyników wskazujących na elementy ryzyka dysleksji, wypełnić należy kwestionariusz SRD-6. Poradnie dysponują różnorodnymi próbami do diagnozy rozwoju percepcji słuchowej. Bardzo ważnym źródłem informacji o rozwoju dziecka mogą być jego rysunki: zarówno te, które dziecko stworzy w poradni, jak i te wykonywane w domu czy w przedszkolu. W sytuacji gdy występują zaburzenia w rozwoju mowy, warto skorzystać z konsultacji logopedy. Kolejnym krokiem w postępowaniu diagnostycznym jest reasumpcja wszystkich zebranych informacji i wyników badań. Jest to etap, w którym należy określić mocne strony rozwoju dziecka oraz zakres rozpoznanych deficytów rozwojowych. Na tej podstawie dopiero możemy wnioskować o osiągnięciu przez dziecko gotowości szkolnej lub braku takiej gotowości. Przedstawienie wyników diagnozy rodzicom powinno być połączone ze wskazaniem odpowiednich form oddziaływań wspierających czy terapeutycznych, mających na celu stymulowanie rozwoju dziecka w celu niwelowania występujących deficytów rozwojowych oraz harmonizowanie jego funkcjonowania. W zaleceniach powinny znaleźć się informacje, gdzie i u jakich specjalistów rodzic może szukać pomocy, ale przede wszystkim konieczne jest przedstawienie rodzicom, najlepiej w formie pisemnej, propozycji zabaw i ćwiczeń służących stymulacji rozwoju. Czasem psychologom, pedagogom czy nauczycielom wydaje się, że rodzice powinni wiedzieć, jakie zabawy służą wspieraniu rozwoju dziecka, dlatego przekazują ogólne zalecenia, unikając konkretów. Praktyka pokazuje, że takie ogólne zalecenia nie zdają się rodzicom na wiele, w związku z tym są zupełnie nieskuteczne. Najefektywniejszą pomoc dziecko uzyska, gdy osoby z jego środowiska będą wiedziały, że nie wystarczy raz wytłumaczyć, niezbędny jest trening i wiele powtarzających się, konkretnych doświadczeń, aby dziecko doskonaliło trudne dla niego umiejętności i przełamywało frustrację związaną z wcześniejszymi niepowodzeniami. Decyzję o podjęciu przez dziecko obowiązku szkolnego podejmują rodzice, dlatego ważne jest przedstawienie im prawdopodobnych konsekwencji podjęcia nauki szkolnej przez nie w pełni gotowe dziecko. Gdy brakuje gotowości szkolnej Dziecko, które ma podjąć naukę w pierwszej klasie, powinno być należycie przygotowane do zadań, jakie będzie realizować w szkole. Powinno więc osiągnąć taki poziom samodzielności, umiejętności i wiedzy, a także gotowości do uczenia się, aby w pełni realizować zadania i obowiązki wynikające z roli ucznia. Zdarza się jednak, że w niektórych przypadkach indywidualne osiągnięcia rozwojowe dziecka determinują brak dojrzałości do podjęcia nauki w szkole bądź też czynniki środowiskowe pozwalają prognozować, że start szkolny dziecka może być utrudniony. Podjęcie przez dziecko nauki w szkole bez osiągnięcia odpowiedniego poziomu gotowości lub braku właściwego wsparcia na starcie może wówczas skutkować wieloma następstwami, trudnymi i dla samego dziecka, i dla otoczenia społecznego – rodziców i nauczycieli. Skutki braku gotowości szkolnej mogą dotyczyć w pierwszym rzędzie problemów manifestujących się w sferze wykonawczej – np. dziecko nie umie wykonać lub podjąć zadania, które subiektywnie wydaje mu się zbyt trudne. Niski poziom wykonania zadań będzie wówczas implikował niskie oceny uzyskiwane w toku nauki. Doświadczanie niepowodzeń w początkowym okresie nauki czy negatywne oceny mogą skutkować dalszym wycofywaniem się dziecka z aktywności proponowanych przez nauczycieli, biernością lub w skrajnych przypadkach z narastającą frustracją i wyrażaniem doświadczanych trudności w sposób niekonstruktywny – poprzez zachowania nieadekwatne do sytuacji, agresywne, otwarte wyrażanie złości, odmowę wykonywania poleceń lub nadmierną „lepkość emocjonalną” czy oczekiwanie wsparcia prowadzące do tzw. wyuczonej bezradności itp. Długotrwałe doświadczanie niepowodzeń w nauce w konsekwencji może mieć również negatywny wpływ na funkcjonowanie emocjonalne i społeczne dziecka. Porażki na etapie edukacji wczesnoszkolnej to często również czynnik znacząco wpływający na przebieg dalszej kariery szkolnej dziecka, a w konsekwencji na jego całą drogę życiową, ograniczoną często przez brak motywacji i negatywny obraz własnych możliwości. Podsumowanie Takie zachowania w początkach edukacji są poważnym sygnałem, że bez odpowiedniego wsparcia – w postaci dostosowania wymagań edukacyjnych i indywidualizacji oddziaływań dydaktyczno-wychowawczych, a czasem także specjalistycznych form pomocy psychologiczno-pedagogicznej – dziecko może nie poradzić sobie ze stawianymi mu wymaganiami. Warto przy tym zwrócić uwagę, że wydłużenie edukacji na etapie wychowania przedszkolnego, pomimo osiągniętej już gotowości szkolnej, może również sprawić, że w funkcjonowaniu dziecka pojawią się nieadekwatne zachowania. Dziecko, któremu stawia się zbyt łatwe wymagania, szybko się nudzi, traci zainteresowanie nauką i motywację do podejmowania zadań. W świetle koncepcji punktualnych i niepunktualnych wydarzeń w życiu dziecka ważne jest, by dziecko było na tyle dojrzałe, by poradzić sobie z wymaganiami związanymi z podjęciem obowiązku szkolnego. Diagnoza gotowości szkolnej przeprowadzona w poradni będzie z pewnością pomocna w ocenie, czy wyzwania stawiane dziecku są odpowiednie do poziomu jego dojrzałości w sferach rozwoju ważnych dla powodzenia startu szkolnego. Bibliografia: • W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2004.