STAN PRAWNY NA 10 MARCA 2020 Edukacja włączająca Opracował: Michał Łyszczarz, prawnik, główny specjalista w Wydziale Oświaty w Urzędzie Miasta w Dąbrowie Górniczej, współautor komentarza do Ustawy o systemie oświaty oraz szeregu publikacji z zakresu prawa oświatowego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2019 r., poz. 1148 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym (Dz.U. z 2017 r., poz. 1578 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 28 lutego 2019 r. w sprawie szczegółowej organizacji publicznych szkół i publicznych przedszkoli (Dz.U. z 2019 r., poz. 502). Pojęcie „edukacja włączająca” jest używane i promowane przez MEN, natomiast nie ma jednolitej definicji zawartej w przepisach prawa, które powszechnie obowiązuje. Warto przeanalizować w jaki sposób pojęcie definiuje samo ministerstwo oraz jakie regulacje prawne mają tutaj zastosowanie. Zgodnie z informacją zawartą na stronie www.gov.pl/web/edukacja/edukacja-wlaczajaca: „edukacja włączająca rozumiana jest jako podejście w procesie kształcenia i wychowania, którego celem jest zwiększanie szans edukacyjnych wszystkich osób uczących się przez zapewnianie im warunków do rozwijania indywidualnego potencjału, tak by w przyszłości umożliwić im pełnię rozwoju osobistego na miarę swoich możliwości oraz pełne włączenie w życie społeczne. Edukacja ta stawia za cel wyposażenie uczniów w kompetencje niezbędne do stworzenia w przyszłości włączającego społeczeństwa, czyli społeczeństwa, w którym osoby niezależnie od różnic m.in. w stanie zdrowia, sprawności, pochodzeniu, wyznaniu są pełnoprawnymi członkami społeczności, a ich różnorodność postrzegana jest jako cenny zasób rozwoju społecznego i cywilizacyjnego. To systemowe, wielowymiarowe i wielokierunkowe podejście do edukacji nastawione na dostosowanie wymagań edukacyjnych, warunków nauki i organizacji kształcenia do potrzeb i możliwości każdego ucznia, jako pełnoprawnego uczestnika procesu kształcenia”. Dokładniejsze wyjaśnienia uzyskamy, korzystając z materiałów dostępnych na stronie ORE – Ośrodka Rozwoju Edukacji. Zgodnie z opracowaniem Katarzyny Szczepkowskiej „Edukacja włączająca w szkole – szanse i wyzwania” (Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa 2019). Edukacja włączająca często jest kojarzona z uczniami z niepełnosprawnościami lub uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, którzy uczą się w klasie ze wszystkimi dziećmi. Coraz częściej używany jest również termin „inkluzja” – rozumiany jako edukacja włączająca otwarta na potrzeby wszystkich uczniów, w tym osób z niepełnosprawnością, pochodzących z mniejszości narodowościowych, etnicznych czy wyznaniowych i innych grup defaworyzowanych. Zdaniem autorki edukacja włączająca koncentruje się na umożliwieniu uczniom z niepełnosprawnościami i innymi specjalnymi potrzebami edukacyjnymi nauki z rówieśnikami w szkołach ogólnodostępnych, na docenianiu i wspieraniu wszystkich uczniów (nie tylko niepełnosprawnych, ale także tzw. trudnych lub ze środowisk patologicznych, środowisk mniejszości etnicznych itp.) oraz dostosowywaniu szkoły do uczniów o zróżnicowanych potrzebach. Edukacja włączająca, opierająca się na założeniu, że wszystkie dzieci (także te z niepełnosprawnościami) mogą i mają prawo uczyć się w szkołach ogólnodostępnych, najbliższych miejsca zamieszkania – koncentruje się na tym, jak je efektywnie uczyć i jak zapewnić im poczucie przynależności do zbiorowości szkolnej (przedszkolnej). Ogólnie zatem można powiedzieć, że edukacja włączająca to ogół działań, wynikających z obowiązujących regulacji prawno-oświatowych, które mają na celu integrację uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi z resztą grupy przedszkolnej lub szkolnej. Barbara Łaska w opracowaniu „Prawo oświatowe a edukacja włączająca” (Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa 2019) podkreśla, że celem edukacji włączającej jest zapewnienie wszystkim uczniom wysokiej jakości kształcenia. Z tego opracowania wynika również, że obecnie prawie w każdej jednostce organizacyjnej systemu oświaty, również w przedszkolach, uczą się dzieci posiadające orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego. Na marginesie warto dodać, że zgodnie z art. 127 ust. 1 Prawa oświatowego kształceniem specjalnym obejmuje się dzieci i młodzież niepełnosprawną, nieprzystosowane społecznie i zagrożone tym procesem, wymagające specjalnej organizacji nauki i metod pracy. Ta forma kształcenia może być prowadzona w formie nauki odpowiednio w przedszkolach i szkołach ogólnodostępnych, oddziałach przedszkolnych w szkołach podstawowych i szkołach lub oddziałach integracyjnych, przedszkolach i szkołach lub oddziałach specjalnych, innych formach wychowania przedszkolnego i ośrodkach wychowawczo-opiekuńczych. Przedszkola zostały wprost wymienione w przywołanej regulacji jako jednostki, w których kształcenie specjalne jest realizowane. Zgodnie z cytowanym opracowaniem są też dzieci nieposiadające żadnej opinii, jednak wymagające pomocy psychologiczno-pedagogicznej z różnych przyczyn, np. trudnej sytuacji rodzinnej. Wszyscy ci uczniowie są dziećmi ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Obecnie istotą pracy nauczyciela jest umiejętność organizowania zajęć edukacyjnych dla bardzo zróżnicowanej grupy uczniów. W jednej szkole i klasie mają prawo uczyć się m.in.: dzieci szczególnie uzdolnione, z niepełnosprawnością intelektualną, dysleksją rozwojową, przewlekłą chorobą lub zaburzeniami zachowania. Wymaga to od nauczycieli umiejętności takich jak: • stosowanie metod i form pracy, które są skuteczne w nauczaniu dzieci o zróżnicowanych potrzebach rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwościach psychofizycznych, • ocenianie ww. uczniów, • współpraca z rodzicami uczniów, • współdziałanie z innymi nauczycielami, • rozpoznawanie potrzeb i możliwości dzieci oraz działania zgodnie z tym rozpoznaniem, • rozwiązywanie problemów oraz korzystanie ze wsparcia instytucji działających na rzecz oświaty. Liczba dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w przedszkolach sięga (według danych ORE) nawet 40 proc. Dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w zależności od tego w jaki sposób funkcjonują w szkole (przedszkolu), potrzebują różnego zakresu wsparcia. Od niewielkiego, dotyczącego udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w trakcie bieżącej pracy z dzieckiem do zmian organizacyjnych polegających, np. na zatrudnieniu w szkole nauczyciela posiadającego przygotowanie w zakresie pedagogiki specjalnej, potocznie nazywanego „nauczycielem wspomagającym”. Należy zauważyć, że podstawę prawną do zatrudnienia nauczyciela wspomagającego stanowi § 7 Rozporządzenia w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym. Zgodnie z ust. 1 tej regulacji w przedszkolach ogólnodostępnych z oddziałami integracyjnymi lub przedszkolach integracyjnych zatrudnia się dodatkowo nauczycieli posiadających kwalifikacje z zakresu pedagogiki specjalnej by współorganizować kształcenie integracyjne, uwzględniając realizację zaleceń zawartych w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego. W tych typach jednostek, czyli w przedszkolach integracyjnych lub ogólnodostępnych z oddziałami integracyjnymi zatrudnienie nauczyciela wspomagającego jest obligatoryjne. Podobnie jest w przypadku opisanym w ust. 2 przywołanej regulacji, zgodnie z którym w przedszkolach ogólnodostępnych lub innych formach wychowania, w których kształceniem specjalnym są objęci uczniowie posiadający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane ze względu na autyzm, w tym zespół Aspergera lub niepełnosprawności sprzężone, zatrudnia się dodatkowo: • nauczycieli posiadających kwalifikacje z zakresu pedagogiki specjalnej w celu współorganizowania kształcenia uczniów niepełnosprawnych lub specjalistów lub • asystenta nauczyciela lub asystenta wychowawcy świetlicy lub • pomoc nauczyciela - z uwzględnieniem realizacji zaleceń zawartych w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego. Występujący u ucznia przedszkola ogólnodostępnego autyzm, w tym zespół Aspergera jest przesłanką, której wystąpienie powoduje, iż zatrudnienie nauczyciela wspomagającego jest obligatoryjne. Zgodnie z ust. 3 przywołanej regulacji można fakultatywnie zatrudnić nauczyciela wspomagającego w przypadku gdy w przedszkolu ogólnodostępnym kształceniem specjalnym są objęci uczniowie posiadający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane ze względu na inne niepełnosprawności niż autyzm, w tym zespół Aspergera. W takim przypadku można za zgodą organu prowadzącego zatrudniać dodatkowo nauczycieli posiadających kwalifikacje z zakresu pedagogiki specjalnej lub specjalistów w celu współorganizowania kształcenia odpowiednio uczniów niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie oraz zagrożonych niedostosowaniem społecznym, ale nie ma takiego obowiązku. Nauczyciel wspomagający m.in.: • uczestniczy, w miarę potrzeb, w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez innych nauczycieli oraz w zintegrowanych działaniach i zajęciach realizowanych przez nauczycieli, specjalistów i wychowawców grup, • prowadzi odpowiednie zajęcia, uwzględniając indywidualne potrzeby rozwojowe i edukacyjne oraz możliwości psychofizyczne uczniów, w szczególności zajęcia rewalidacyjne, resocjalizacyjne i socjoterapeutyczne, o ile posiada odpowiednie kwalifikacje dostosowane do niepełnosprawności ucznia, • współuczestniczy w opracowaniu IPET-u. Warto nadmienić, że celom edukacji włączającej służy sama organizacja przedszkoli, do których uczęszczają uczniowie o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 28 lutego 2019 r. w sprawie szczegółowej organizacji publicznych szkół i publicznych przedszkoli w § 6 wskazuje, że liczba dzieci w oddziale przedszkola integracyjnego i oddziale integracyjnym w przedszkolu ogólnodostępnym wynosi nie więcej niż 20, w tym nie więcej niż piątka dzieci lub uczniów niepełnosprawnych. Przepis Rozporządzenia dba o taki kształt grup przedszkolnych, aby nie zakłócić włączenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi do procesu kształcenia. Zgodnie z ust. 5 przywołanej regulacji liczba dzieci w oddziale przedszkola specjalnego i oddziale specjalnym w przedszkolu ogólnodostępnym wynosi: 1) W oddziale dla dzieci z autyzmem, w tym z zespołem Aspergera - nie więcej niż czworo. 2) W oddziale dla dzieci z niepełnosprawnościami sprzężonymi - nie więcej niż czworo. 3) W oddziale dla dzieci niesłyszących i słabosłyszących - nie więcej niż ośmioro. 4) W oddziale dla dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym - nie więcej niż ośmioro. 5) W oddziale dla dzieci niewidomych i słabowidzących - nie więcej niż dziesięcioro. 6) W oddziale dla dzieci z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją - nie więcej niż dwanaścioro. 7) W oddziale dla dzieci z różnymi rodzajami niepełnosprawności, o których mowa w pkt 6 - nie więcej niż pięcioro. W cytowanym na początku opracowaniu Katarzyny Szczepkowskiej autorka uczula, że przy realizowaniu edukacji włączającej niezwykle istotne są postawy i kompetencje nauczycieli – „Warunkiem funkcjonowania edukacji włączającej – w szkole gotowej do pokonywania barier mogących wpływać na efektywność nauczania każdego z uczniów – jest aktywne uczestnictwo w tym procesie wszystkich nauczycieli oraz odejście od poglądu, że tylko specjaliści odpowiadają za dziecko ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Zadaniem nauczycieli jest dostosowanie programu edukacji do możliwości dziecka, adaptując wymagania edukacyjne, sposób oceniania, zwracając uwagę na jego potrzeby i uwzględniając specyfikę trudności danego ucznia. Ważne jest wzięcie odpowiedzialności przez nauczycieli za proces edukacji i jego uwarunkowania, które mogą przynieść sukces w uczeniu się. Niezbędne jest świadome budowanie przez szkołę i nauczycieli pozytywnego społecznego obrazu niepełnosprawnych uczniów oraz kształtowania w nich poczucia własnej wartości bez względu na trudności, których doświadczają. Nie jest to łatwe zadanie i wymaga od nauczycieli pogłębiania wiedzy i nabywania nowych kompetencji. Jednym z wyzwań, a jednocześnie ograniczeń, we wdrażaniu inkluzji w szkołach mogą być trudności realizacyjne, u podstaw których leżą kwalifikacje zawodowe i kompetencje nauczycieli”.