STAN PRAWNY NA 6 MARCA 2020 Uregulowanie kontaktu rodziców z dzieckiem Opracowała: Joanna Rymarowicz, adwokat i psycholog, specjalizuje się w sprawach z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz cywilnego, wykonuje zawód w indywidualnej Kancelarii Adwokackiej w Krakowie, reprezentuje interesy klientów w sprawach sądowych na terenie całego kraju Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 2086 ze zm.). Problem utrzymywania przez rodziców kontaktów z dzieckiem staje się aktualny najczęściej w sytuacji, w której dziecko mieszka tylko z jedynym rodzicem, a dodatkowo nasila się, jeśli rodzice pozostają ze sobą w konflikcie lub nie potrafią porozumieć się co tego, w które dni i w jaki sposób każde z nich spędza czas z dzieckiem. Ze względu na to, że znaczną część czasu spędza ono w środowisku szkolnym, naturalne jest, że problem ten nie dotyczy jedynie relacji na linii rodzic–dziecko–rodzic, ale bardzo często w jego rozwiązaniu uczestniczą pracownicy placówek oświatowych, w szczególności zaś dyrektorzy. Bardzo ważna jest zatem wiedza dotycząca tego, czym są kontakty rodzica z dzieckiem, w jaki sposób mogą być regulowane oraz jakie praktyczne problemy mogą wystąpić w związku z ich realizacją. Kontakty rodzica z dzieckiem – czym są i w jakiej formie mogą i powinny być realizowane? Kwestie związane z kontaktami rodziców z dzieckiem zostały szczegółowo uregulowane w Ustawie Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Zgodnie z obowiązującą regulacją kontakty mogą przybierać w szczególności formę: • przebywania z dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu) i bezpośredniego porozumiewania się – taka forma kontaktów może być i często jest realizowana również podczas pobytu dziecka w szkole, np. poprzez udział rodzica w wydarzeniach szkolnych i opiekę nad dziećmi w trakcie imprez szkolnych; coraz częściej zdarza się również, zwłaszcza gdy rodzice utrudniają sobie nawzajem kontakty z dziećmi, że jedno z rodziców próbuje realizować je w takiej formie podczas tzw. przerw między zajęciami czy w czasie, gdy dziecko przebywa w świetlicy, co nierzadko jest problematyczne – nie tylko dla dziecka, ale przede wszystkim dla pracowników placówki, którym dezorganizują pracę, • utrzymywania korespondencji, • korzystania z innych środków porozumiewania się na odległość, w tym ze środków komunikacji elektronicznej – przede wszystkim przybiera ono formę rozmów telefonicznych, wysyłania wiadomości SMS lub wiadomości przy użyciu innych portali elektronicznych. Obowiązek realizacji kontaktów i prawne sposoby jego regulacji Utrzymywanie przez rodziców kontaktów z dzieckiem to nie tylko ich prawo, ale i obowiązek, a zatem każdy rodzic powinien dążyć do tego, by były one jak najczęstsze i jak najbardziej efektywne. Jeśli zaś chodzi o sposób ich uregulowania, możliwe są następujące sytuacje: • kontakty na linii rodzic–dziecko mogą w ogóle nie podlegać regulacji – ani w formie zawartego przez strony tzw. porozumienia rodzicielskiego, które w sposób szczegółowy określa zasady i formy odbywania kontaktów, ani poprzez wydanie orzeczenia sądowego regulującego kontakty; w takiej sytuacji co do zasady każdy z rodziców ma prawo do kontaktów z dzieckiem w każdym czasie, jako że jego prawo do kontaktów z dzieckiem nie podlega żadnym ograniczeniom, • kontakty na linii rodzic–dziecko są uregulowane – albo w zawartym przez rodziców tzw. porozumieniu rodzicielskim, albo w orzeczeniu sądowym, i to właśnie te regulacje określają to, kiedy i w jakiej formie rodzic ma prawo do odbycia kontaktów z dzieckiem; w takiej sytuacji nie tylko rodzice, ale i osoby trzecie mają obowiązek przestrzegania wskazanych rozstrzygnięć. Pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej a prawo do kontaktów z dzieckiem Pomimo to, że na pierwszy rzut oka prawo do odbywania przez rodziców kontaktów z dzieckiem wydaje się w sposób oczywisty uzależnione od posiadania władzy rodzicielskiej, Kodeks rodzinny i opiekuńczy wprowadza zupełnie odmienne rozwiązanie, polegające na wyraźnym oddzieleniu władzy rodzicielskiej od kontaktów na linii rodzic–dziecko. W związku z tym ograniczenie, a nawet pozbawienie jednego z rodziców władzy rodzicielskiej nie ma bezpośredniego wpływu na odbywanie przez niego kontaktów z dzieckiem. W tej kwestii wypowiedział się m.in. Sąd Najwyższy, który w Postanowieniu z dnia 7 listopada 2000 r. (I CKN 1115/2000) podkreślił, że: „Prawo do osobistej styczności rodziców z dzieckiem nie jest elementem władzy rodzicielskiej. Wynika ono z więzi rodzinnej łączącej rodziców z dzieckiem i przysługuje rodzicom także w razie pozbawienia ich władzy rodzicielskiej”. Warto wskazać, że bardzo często spotykane są sytuacje, w których jedno z rodziców z różnych powodów – przykładowo ze względu na stałe zamieszkiwanie poza granicami kraju – dysponuje władzą rodzicielską ograniczoną np. do współdecydowania o najistotniejszych kwestiach dotyczących dziecka, zaś jego kontakty z dzieckiem są nieograniczone i może swobodnie – zazwyczaj po wcześniejszym uzgodnieniu z drugim rodzicem – zabierać dziecko na wyjazdy wakacyjne czy też spędzać z nim czas podczas pobytu w kraju. Nawet fakt umieszczenia dziecka w domu dziecka nie powoduje automatycznie pozbawiania rodzica prawa do kontaktu z nim. Jeśli tylko jest to zgodne z jego dobrem, sąd może przyznać rodzicowi prawo do kontaktowania się z dzieckiem w placówce lub też innym, wskazanym miejscu, łącznie z prawem zabierania dziecka poza teren placówki. Orzeczenie sądu regulujące kontakty rodziców z dziećmi może zostać wydane w formie: • postanowienia, jeśli kontakty są regulowane poza sprawą rozwodową lub też wyrok rozwodowy zostaje następnie zmieniony w części dotyczącej kontaktów rodzica z dzieckiem, • wyroku, jeśli kontakty są regulowane w trakcie sprawy rozwodowej w wyroku rozwodowym. Należy przy tym pamiętać o tym, że każde orzeczenie o kontaktach z dzieckiem może zostać zmienione przez sąd. Kontakty nie są regulowane raz na zawsze i powinno się je każdorazowo dopasowywać do potrzeb dziecka, przy uwzględnieniu możliwości każdego z rodziców. Istotne zatem, aby rodzic przedstawił dyrektorowi aktualnie obowiązujące uregulowanie kontaktów, ponieważ każda nowa regulacja powoduje dezaktualizację wcześniej wiążącej. Jak należy interpretować orzeczenia sądu – kilka wskazówek Jeśli dyrektor lub inny pracownik upewni się, że przedłożone mu orzeczenie regulujące kontakty jest aktualne i posiada moc wiążącą, kluczowe znaczenie ma dokonanie jego właściwej interpretacji, która bardzo często może nasuwać wątpliwości i być problematyczna. Ze względu na to, że sytuacja każdego dziecka oraz jego rodziców jest zupełnie inna, zaś naczelną zasadą, którą każdorazowo kieruje się sąd, regulując kontakty z dzieckiem, pozostaje jego dobro, nie sposób stworzyć katalogu możliwych sposobów uregulowania kontaktów rodziców z dziećmi, który przewidywałby wszystkie możliwe do wydania orzeczenia. Najczęściej spotykamy się z sytuacjami, w których kontakty rodzica są uregulowane poprzez wskazanie konkretnych dni tygodnia oraz godzin, w których ma prawo do przebywania z dzieckiem, często również ze wskazaniem miejsca, w którym takie kontakty mają się odbywać. Przykładowe uregulowanie kontaktów Sytuacja, która jest jasna i nie powinna sprawiać problemów interpretacyjnych: „Sąd Rejonowy w Wieliczce, Wydział IV Rodzinny i Nieletnich, w sprawie w wniosku Jana Kowalskiego przy uczestnictwie Katarzyny Kowalskiej o ustalenie kontaktów z małoletnim Karolem Kowalskim postanawia uregulować kontakty osobiste wnioskodawcy Jana Kowalskiego z małoletnim synem Karolem Kowalskim w ten sposób, że będą one odbywać się w każdy wtorek i czwartek od godziny 15.00 do 18.30 poza miejscem zamieszkania małoletniego i bez obecności matki, przy czym ojciec będzie odbierał małoletniego z placówki i przyprowadzi do miejsca zamieszkania małoletniego po zakończeniu kontaktów”. Wskazany powyżej sposób uregulowania jest jasny i nie powinien budzić żadnych wątpliwości, ponieważ sąd wyraźnie wskazał, w które dni ojciec jest uprawniony do odbierania dziecka, regulując przy tym inne ważne dla rodziców kwestie, tj. kontakty bez obecności drugiego rodzica odbywające się poza miejscem jego zamieszkania. W takiej sytuacji pracownik placówki ma jasność co do tego, że to ojciec ucznia Karola Kowalskiego ma prawo odebrać go w każdy wtorek i czwartek, w pozostałe dni zaś osobą uprawnioną do odbierania dziecka jest jego matka. Problemy związane z prawidłową interpretacją orzeczenia może budzić np. zapis: „Sąd Rejonowy w Wieliczce, Wydział IV Rodzinny i Nieletnich, w sprawie w wniosku Jana Kowalskiego przy uczestnictwie Katarzyny Kowalskiej, postanawia uregulować kontakty osobiste ojca Jana Kowalskiego z małoletnim synem Karolem Kowalskim w ten sposób, że wnioskodawca Jan Kowalski ma prawo do kontaktów z małoletnim: po zajęciach w placówce przez tydzień do kolejnego poniedziałku do rozpoczęcia zajęć, naprzemiennie z matką dziecka Katarzyną Kowalską, która odbierze małoletniego po zajęciach w poniedziałek i zawiezie na zajęcia edukacyjne w kolejny poniedziałek”. W sytuacji takiego sposobu uregulowania kontaktów głównym problemem jest określenie, z którym tygodniem konkretnie mamy do czynienia: czy w danym tygodniu opiekę sprawuje matka czy też ojciec dziecka, a zatem które z rodziców jest w danym dniu uprawnione do odebrania dziecka z placówki. Bardzo często odpowiedź na takie pytanie znajduje się w samej treści orzeczenia np. poprzez wskazanie konkretnej daty i dodanie słów: „począwszy od pierwszego poniedziałku stycznia 2020 r.” lub też „począwszy od uprawomocnienia się orzeczenia”. Bardzo często wskazówkę co do tego, jak należy interpretować konkretny zapis orzeczenia, możemy znaleźć również w jego uzasadnieniu, o ile zostało ono sporządzone przez sąd. Czym jest postanowienie zabezpieczające kontakty z dzieckiem? Ze względu na to, że sprawy sądowe bardzo często trwają miesiącami, a czasem nawet latami, sąd jeszcze przed ostatecznym rozstrzygnięciem sprawy, np. o uregulowanie kontaktów rodzica z dzieckiem, może, na wniosek jednego z rodziców, wydać tzw. postanowienie zabezpieczające. Jego celem jest umożliwienie danemu rodzicowi – oczywiście jeśli jest to zgodne z dobrem dziecka – realizację kontaktów z nim na czas trwania procesu, tak aby nie dopuścić do rozpadu więzi i umożliwić jej dalszy rozwój. Postanowienie o zabezpieczeniu posiada tzw. przymiot natychmiastowej wykonalności, co oznacza, że niezależnie od możliwości jego zaskarżenia przez niezadowoloną z rozstrzygnięcia stronę, druga strona od momentu jego wydania ma prawo do realizacji postanowień. Jeśli zatem rodzic okaże takie postanowienie dyrektorowi lub innemu pracownikowi placówki, osoba ta ma obowiązek zastosowania się do jego treści, np. poprzez umożliwienie rodzicowi, którego kontakty zostały zabezpieczone, odebrania dziecka. Bardzo ważne jest również to, że po wydaniu postanowienia kończącego postępowanie w sprawie postanowienie zabezpieczające traci moc i przestaje obowiązywać. Ograniczenie lub zakaz kontaktów z dzieckiem Istnieją sytuacje, w których ze względu na dobro dziecka konieczne jest ograniczenie lub nawet całkowite zakazanie rodzicowi lub rodzicom odbywania kontaktów z nim. Sąd opiekuńczy ma możliwość samodzielnego ustalenia tego, w jaki sposób ograniczy kontakty rodzica z dzieckiem – ustawodawca nie wprowadził bowiem zamkniętego katalogu, a jedynie przykładowo wskazał, że sąd może w szczególności: • zakazać spotykania się z dzieckiem – w takiej sytuacji rodzic, którego kontakty zostały ograniczone, jest całkowicie pozbawiony możliwości odbycia kontaktów z dzieckiem, czy to poprzez przychodzenie do niego, kiedy znajduje się w placówce, czy nawet poprzez udział w okolicznościowych wydarzeniach, takich jak dzień matki czy ojca, • zakazać zabierania dziecka poza miejsce jego stałego pobytu, • zezwolić na spotykanie się z dzieckiem tylko w obecności drugiego z rodziców albo opiekuna, kuratora sądowego lub innej osoby wskazanej przez sąd – w takiej sytuacji dziecko co do zasady, jeśli nie wprowadzono innych ograniczeń, może spotykać się z rodzicem w placówce, jednakże jedynie w obecności osoby lub osób wskazanych w treści orzeczenia sądowego, • ograniczyć kontakty do określonych sposobów porozumiewania się na odległość, • zakazać porozumiewania się na odległość. W najpoważniejszych sytuacjach, jeśli utrzymywanie kontaktów rodziców z dzieckiem poważnie zagraża dobru dziecka lub je narusza, sąd ma obowiązek zakazania ich utrzymywania. Wówczas ani dyrektor placówki, ani też żaden z jej pracowników nie może zezwolić rodzicowi dziecka na kontakt z nim w nawet najmniej obciążającej dla dziecka formie. Podsumowanie Jaki wpływ na odbieranie dziecka z placówki ma sztywne uregulowanie przez sąd kontaktów na linii rodzic–dziecko? W sytuacji gdy w orzeczeniu sądu zostało wyraźnie wskazane, który rodzic w danym dniu jest uprawniony do odbioru dziecka, właśnie temu rodzicowi lub upoważnionej przez niego osobie powinno zostać wydane. Każde bowiem odstępstwo od tej regulacji może zostać potraktowane jako naruszenie postanowienia sądu. Niewątpliwie zatem problem regulacji kontaktów z dzieckiem jest obecnie bardzo ważny, a zarazem konieczne jest jego właściwe zrozumienie, aby w sposób całkowicie niezamierzony i przypadkowy nie naruszyć orzeczenia sądu, co może powodować szereg negatywnych konsekwencji.