Warsztaty rozwojowo-dydaktyczne Kilka wskazówek dotyczących organizacji Opracowała: Alicja Mironiuk, nauczyciel, animator, oligofrenopedagog i wykładowca. Łącząc różne doświadczenia zawodowe, poszukuje twórczych metod w pracy z dziećmi i dorosłymi w odniesieniu do alternatywnych koncepcji pedagogicznych, idei zrównoważonego rozwoju oraz kultury popularnej „Powiedz mi, a zapomnę, pokaż mi, a zapamiętam, pozwól mi zrobić, a zrozumiem” – te słowa Konfuncjusza, choć mają ponad dwa tysiące lat, nadal stanowią wyzwanie dla osób zajmujących się szeroko pojętą edukacją. Metody oparte na aktywizacji, choć obecne w opisach większości scenariuszy, często dotyczą postulatów, a nie działań praktycznych. Wynika to często z niezrozumienia istoty metod aktywnych, która dotyczy nie tyle aktywności motorycznej, co umysłowej. Formą zajęć, która w naturalny sposób sprzyja realnej aktywizacji uczestników, jest warsztat. Jak zaplanować atrakcyjny warsztat rozwojowo-dydaktyczny? Podpowiadamy kilka pomysłów. Kompetencje osoby prowadzącej Pierwszym krokiem jest zastanowienie się nad kompetencjami osoby prowadzącej. Punkt wyjścia do przygotowania warsztatu to więc krytyczna autorefleksja osoby prowadzącej i szczere określenie mocnych i słabych stron w zakresie: • wiedzy teoretycznej i metodycznej na dany temat, • doświadczenia w pracy z poszczególnymi grupami wiekowymi, • elastyczności. Pierwsza kwestia dotyczy umiejętnego poruszania się między teorią i praktyką. Oczywiste wydaje się, że profesjonalizm osoby prowadzącej wymaga merytorycznej wiedzy dotyczącej zagadnienia warsztatowego. Zakres wiedzy specjalistycznej jest zwykle uwarunkowany wykształceniem i doświadczeniem, a także dalszymi szkoleniami. Z drugiej strony tematy warsztatów mogą być podyktowane potrzebami zgłaszanymi przez nauczycieli i rodziców czy też wynikać z polityki oświatowej. Jeżeli te dwa uwarunkowania – wewnętrzne (kompetencje prowadzącego) i zewnętrze (potrzeby i wymogi związane z praktyką edukacyjną) są zbieżne, przygotowanie warsztatu nie będzie stanowić trudności. Jeżeli jednak osoba przygotowująca warsztat nie może nazwać się specjalistą w danej dziedzinie, warto poważnie zastanowić się nad podjęciem takiego wyzwania. Nie jest bowiem sztuką zapoznać się z danym zagadnieniem wyłącznie na potrzeby konkretnego działania. Z drugiej strony zapoznanie się z tematem, w którym nie czujemy się specjalistami, może stanowić interdyscyplinarne uzupełnienie naszego warsztatu i pomoc w przyjęciu nowej perspektywy. Nasza dyscyplina wiedzy może się więc wzbogacić o oryginalne rozwiązania. Częstym błędem w planowaniu treści warsztatu jest brak równowagi między materiałem teoretycznym a zadaniami praktycznymi. Co prawda warsztat nie może zostać zdominowany przez zagadnienia teoretyczne (wtedy stanie się wykładem), ale warto, by działania praktyczne były osadzone w kontekście wybranej wiedzy. Czasami, kierowani profesjonalizmem, chcemy słuchaczom przekazać rozmaite informacje, jednak teorii powinno być jedynie tyle, żeby nadać sensu praktyce. To trudna sztuka, ale kluczowa dla postawy refleksyjnego praktyka. Doświadczenie w pracy z różnymi grupami W czasie planowania warsztatu osoba prowadząca powinna przeanalizować swoje doświadczenie w zakresie pracy z poszczególnymi grupami wiekowymi. Warto mieć na uwadze także fakt, że „dzisiejsze” ośmiolatki różnią się od swoich rówieśników sprzed 20 lat – i to nie tylko w kontekście kultury dziecięcej, ale także ich charakterystyki ogólnorozwojowej. Natomiast w przypadku pracy z młodzieżą próby dorosłych związane ze skracaniem dystansu, byciem „spoko” partnerem, jeżeli nie wynikają z autentycznej otwartości i filozofii pedagogicznej prowadzącego, bardzo szybko zostaną zdemaskowane. W konsekwencji szczerość i mądra ocena własnych kompetencji miękkich oraz analiza doświadczenia pedagogicznego stanowią punkt wyjścia dla planowania warsztatów z określoną grupą. Wiek uczestników warsztatów często determinuje takie kwestie jak: • dobór metod – metody aktywne sprawdzają się zawsze, ale ich przebieg zależny jest od możliwości koncentracji uczestników – młodsze dzieci będą potrzebować przerw i krótkich zabawowych (ruchowych) przerywników w czasie zajęć, • dobór treści – choć poziom wiedzy dzieci nie jest wprost proporcjonalny do lat spędzonych przez nie w szkole, informacje posiadane przez uczestników są istotne dla przebiegu warsztatu rozwojowego, np. w ćwiczeniu dramowym, w którym dzieci wybierają zwierzę, które najlepiej ich symbolizuje, wiedza dotycząca cech zwierząt jest kluczowa, • relacje między uczestnikami a osobą prowadzącą – w przypadku młodszych dzieci udział w warsztatach związany jest najczęściej z obecnością rodziców (także ich współudziałem), w przypadku młodzieży mogą pojawić się trudne sytuacje związane z okresem dorastania. Przede wszystkim elastyczność Inną cechą osoby prowadzącej jest elastyczność, dotyczy ona przede wszystkich wcześniej omówionych kategorii i niewątpliwie stanowi klucz do sukcesu. Przebieg warsztatu jako działania praktycznego jest uwarunkowany „tu i teraz”, dlatego należy oczekiwać „najlepszego”, ale przygotować kilka rozwiązań, gdyby stało się „najgorsze”. Elastyczność to cecha, która pozwala osobie prowadzącej kreatywnie monitorować przebieg zajęć warsztatowych. Wymaga jednak pewnego dystansu do przygotowanych zadań, ponieważ mogą one zostać zmienione lub zaniechane, a także otwartości na zmianę. Zdecydowanie lepiej modyfikować warsztat na bieżąco (zmieniając układ treści, wprowadzając warianty i zadania dodatkowe) niż za wszelką cenę trzymać się wcześniej ustalonego planu spotkania. Poniżej prezentujemy kilka sytuacji, które mogą przyprawić prowadzącego warsztat o szybsze bicie serca (podajemy też przykładowe rozwiązania): 1. Uczestnicy warsztatów wydają się znudzeni i zmęczeni. Co robić? Można wprowadzić krótką aktywność ruchową (grupy młodsze) lub zadanie kreatywne (wszystkie grupy wiekowe). 2. Uczestnicy warsztatów nie znali się wcześniej. Co robić? Każdy warsztat powinien zaczynać się zabawą integracyjną, gdyż taka część wprowadzająca w przypadku nowej grupy może trwać trochę dłużej, natomiast czas ten nie będzie zmarnowany – dzięki dobrej integracji wytworzy się pozytywny klimat. 3. Uczestnicy warsztatów wykonują zadania w innym czasie pracy niż został założony. Co robić? Można zastanowić się, jaki jest powód takiego tempa wykonywania zadań. Zmiany harmonogramu mogą wynikać z nieumiejętnego rozplanowania pracy przez osobę prowadzącą, ale także z potrzeb grupy. Być może jakieś zagadnienie jest dla nich zbyt trudne? Albo treści bardzo zainteresowały uczestników (co stanowi impuls do dalszych działań)? Może dany temat związany jest z ich obecnymi przeżyciami i potrzebami? Chociaż czasu zwykle jest za mało, to przygotowując zajęcia, zaplanowanie dodatkowej aktywności (lub wariantu już zaplanowanego zadania) stanowi dobrą praktykę. Ponadprogramowe działania są także tzw. kołem ratunkowym, jeżeli podstawowe ćwiczenia okażą się nietrafione. Warsztat, czyli przestrzeń do aktywności Jak wskazuje na to pierwotne znaczenie słowa „warsztat”, może to być miejsce pracy wraz z określonym zapleczem materialnym. Paradoksalnie nowoczesny lokal i sprzęt nie zawsze gwarantują sukces, tak jak uboga w wyposażenie sala nie zawsze skazuje na porażkę. Sale multimedialne często okazują się dość odtwórczym środowiskiem pracy, w którym rola prowadzącego bywa ograniczona. Zdarza się, że najlepszym wyposażeniem sali może być papier pakowy i markery. Te pomoce są wystarczające, aby: • przygotować mapę myśli, plakat, siatkę pojęć, • wykonać ćwiczenie kreatywne, narysować schemat lub stworzyć pracę plastyczną, • wykonać formę przestrzenną – rzeźbę lub konstrukcję. Czasami przebieg warsztatów psują dość prozaiczne rzeczy, jak np. niezatemperowane kredki, wyschnięte markery, konieczność dzielenia się takimi akcesoriami jak nożyczki czy kleje. Jeżeli planujemy prezentację multimedialną, sprzęt powinien zostać podłączony i sprawdzony wcześniej. W przypadku projekcji filmu nawet w małej sali warto pamiętać o głośnikach. Ponadto w przypadku materiałów online należy pamiętać o przygotowaniu zrzutów ekranu lub skopiowaniu treści na dysk (szczególnie, gdy nie mamy pewności co do dostępu do internetu). Istotna jest także przestrzeń, dlatego sala powinna być dostosowana do aktywności planowanych na spotkaniu. Jeżeli tematem warsztatów ma być drama lub zabawy w oparciu o metodę ruchu rozwijającego Weroniki Sherborne, to pomieszczenie powinno być przestronne, by umożliwić aktywność ruchową i zapewnić bezpieczeństwo. Warto pamiętać, że integrowaniu uczestników i prowadzącego nie służy frontalne ustawienie stolików – lepszym rozwiązaniem jest spotkanie w kole ustawionym z samych krzeseł. Już sama organizacja przestrzeni bywa wskazówką dotyczącą formy pracy. Wspomniane krzesła w kole sugerują metodę opartą na dyskusji, „wysepki” stołów i krzeseł porozstawiane w sali wskazują na pracę w grupach, natomiast stoły i krzesła ustawione wzdłuż ścian to zapowiedź aktywności ruchowych. Podsumowanie, czyli czas na działania Najważniejsze wydaje się zaplanowanie konkretnych działań. Warsztaty rozwojowo-dydaktyczne dotyczą zarówno procesu nauczania i uczenia się, jak i szeroko rozumianego rozwoju ucznia (np. intelektualnego lub emocjonalnego). Można stwierdzić, że dobrze zaplanowany proces uczenia się jest tożsamy z rozwojem osobistym, ponieważ nowe kompetencje skutkują pozytywnymi zmianami w sposobie funkcjonowania młodego człowieka. Przykładem takich działań praktycznych jest projekt zajęć opartych na lekturze Małego Księcia, Antoine’a de Saint-Exupéry’ego. W scenariuszu prezentowane są działania z perspektywy warsztatowej, a nie literaturoznawczej. Scenariusz znajdą Państwo w załączniku do tekstu.